Tímarit Máls og menningar - 01.09.2009, Síða 95

A ð l e s a Í s l a n d s k l u k k u n a í k r e p p u n n i
TMM 2009 · 3 95
ar stækkuðu þó hin einstöku dæmi að mati Magnúsar á þann hátt að sagan yrði
„baráttusaga alls hins þjakaða mannlífs gegn kúgun og ranglæti, þjóðleg og
alþjóðleg í senn …“16
Sveinn Bergsveinsson var á svipuðum nótum er hann sagði Íslandsklukkuna
„… táknræna baráttusögu íslenzku þjóðarinnar, sem hefur að geyma stóra
ósigra og litla sigra, mikla niðurlægingu og litla uppreisn, dregin niður í eymd
og volæði af erlendu einokunarvaldi, en á þó nægan styrk í einfaldleik sínum
og sakleysi til að útmást ekki sem þjóð17.“ Sögu Jóns Hreggviðssonar áleit hann
„virkt (aktuelt) líf í fortíð (saga) og nútíð“.18 Sveinn taldi Jón Hreggviðsson vera
þrívíða persónu í sögunni: sögulegan einstakling, manntegund, það er fulltrúa
íslenskra öreiga sem er blóðsoginn af erlendu valdi með hjálp innlendrar lepp-
mennsku, og loks táknmynd baráttunnar við erlent kúgunarvald.19
Samtímaspegill
Sveinn Bergsveinsson leit jafnframt á Íslandsklukkuna sem stórkostlegustu
ádeilu á árásar- og eyðingaröfl síðustu heimsstyrjaldar sem skrifuð hefði verið
til þess tíma enda væri Jón Hreggviðsson öðrum þræði táknmynd smáþjóðar í
vonlítilli baráttu við siðlaust hervald. Vísaði hann þar til Þýskalands nasismans
og aðfara Þjóðverja í Danmörku. Þannig er skírskotun Íslandsklukkunnar
alþjóðleg að hans mati.20 Átti hann í þessu sambandi einkum við fyrsta hluta
verksins.
Nokkrum árum eftir fyrrgreindan ritdóm bætti Kristinn E. Andrésson fleiri
túlkunarleiðum við þá sögulegu. Benti hann meðal annars á að líta mætti á
hina sagnfræðilegu hlið Íslandsklukkunnar sem líkingu og að sagan væri í
dýpsta skilningi “endurkast af viðburðum, hugmyndum og vitund samtíðar-
innar“.21 Taldi Kristinn verkið hafa tekið breytingum vegna samtímaatburða
meðan á samningu þess stóð.22 Meðal annars hafi höfundur brugðist við því að
nýfengnu sjálfstæði þjóðarinnar var teflt í voða með hersetu Bandaríkjamanna
og þeim samningum sem af henni leiddu og þetta valdið því að verkið tók þá
stefnu sem kemur fram í dapurlegum sögulokum þess.23
Peter Hallberg benti einnig á að samtímaatburðir hafi orkað sterkt á Laxness
við ritun verksins og vísaði til handritamálsins og kröfu Bandaríkjamanna frá
1945 um áframhaldandi herstöðvar á Íslandi.24
Margir síðari tíma fræðimenn hafa lagt áherslu á samtímaskírskotun
Íslandsklukkunnar. Turíð Sigurðardóttir leit á hana sem sögulega skáldsögu
sem að formi og stíl viki þó mjög frá raunsæislegri frásagnarlist.25 Hún taldi að
verkið hefði á síðari hluta 20. aldar verið mikilvægasta ritið um „magt, mod-
stand og afmagt i Islands historie“. Hún benti á að atburðir og persónur væru
sótt til 20 ára tímabils á mörkum 17. og 18. aldar en væru meðhöndluð á frjáls-
legan hátt. Jafnframt væri saga Íslands á tilurðartíma verksins, lok sjálfstæð-
isbaráttunnar, stofnun lýðveldisins og herseta Bandaríkjamanna dregin inn í
verkið með sterkum hliðstæðum.26 Taldi hún verkið hvata að þeirri sjálfsmynd
TMM_3_2009.indd 95 8/21/09 11:45:36 AM