Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Page 14

G u ð n i E l í s s o n
14 TMM 2009 · 4
legu aðstæður sem skópu evrópskri borgarastétt auð hennar á síðari
hluta nítjándu aldar, rétt eins og sá „jafnaðarandi“ sem Guðmundur
lýsir (11–51) er að nokkru dreginn upp með því að vitna í hátíðarræður
íslenskra fyrirmenna og lýsingar úr fornum bókum. Af hátíðarræðunum
má ætla að Íslendingar séu ein stór fjölskylda (15), þar er enga menn-
ingarsnauða lágstétt að finna (23) og við lifum í „mennskara þjóðfélagi
en flestir aðrir“ (14). Jafnframt tekur Guðmundur undir þá rótgrónu
skoðun að íslenskur jafnaðarandi spretti úr fornum gildum sem hafi
fylgt þjóðinni frá þjóðveldisöld fram á vora daga (33–41).
Vissulega hefur stéttaskipting á Íslandi aldrei verið eins rótgróin og
t.a.m. í Bretlandi (16). Þó ber að fara varlega í það að greina hátíðarræð-
ur sem blákaldan vitnisburð um lífið á Íslandi fram á síðasta áratug
liðinnar aldar. Slík skoðun er fremur ein útgáfa af hinum opinbera
sjálfsmyndarheimi Íslendinga en sögulegur sannleikur, og er fyrst og
fremst forvitnileg sé hún greind í því samhengi. Við eigum fremur að
velta því fyrir okkur hvað einkenni slíkar sögur og hvað hreki Íslend-
inga til þess að taka þær upp aftur og aftur.
Ennfremur má færa fyrir því rök að þær stéttleysislýsingar sem Guð-
mundur gerir að umræðuefni séu af öðrum toga en norræn jafnaðar-
stefna sem fyrst og fremst snýr að almennri velferð íbúanna. Á meðan
skandínavíska módelið gerir ráð fyrir almennum jöfnuði virðist sú jafn-
aðarhyggja sem Guðmundur lýsir fremur gera ráð fyrir eðlislægum jöfn-
uði. Á Íslandi eru allir kóngar í einhverjum skilningi orðsins, eða geta
orðið það.8 Guðmundur vitnar í Árna sögu biskups (34) þar sem segir frá
því er kotungar taka sér konungsvald „at þeir hugðu at skipa lögum í
landi, þeim sem konungr einn saman átti at ráða“, og finnur svipaða
frásögn í Íslendingaspjalli Halldórs Laxness:
Biskup einn ágætur sagði frá því svo ég heyrði hve mjög hann hefði rekið í roga-
stans á Íslandi þegar hann settist við borð ásamt starfsbróður sínum íslenskum í
veitíngahúsi uppí sveit, og inn kom ekill þeirra á eftir þeim, settist niður við borð
biskupanna og fór að halda þeim uppá snakki sem þriðji kollega: íslendingur lifir
án nokkurs sérstaks tilverknaðar í því samfélagi heilags anda þar sem allir eru
biskupar. (42–43)
Þessum sögum er ætlað að staðfesta sérstöðu Íslendinga í samfélagi
þjóðanna. Þeir byggja enn heim sem hefur ekki fallið og eru því skiln-
ingslausir á þau boð og bönn er stýra samskiptum manna í ríkjum sem
þykja lengra komin.9
Halda má því fram að sögur af konungum sem halda á íslenskum
mönnum undir skírn (34) og alþýðumönnum er ganga fyrir erlenda
TMM_4_2009.indd 14 11/4/09 5:44:31 PM