Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Side 15

S t a ð l e y s a n Í s l a n d o g m ý t a n u m o k k u r s j á l f
TMM 2009 · 4 15
þjóðhöfðingja sem þeir telja jafningja sína (35–36) birti heilbrigt van-
traust á stéttaskiptingu og jafnvel jákvæða mannhyggju sem geti stapp-
að stáli í þjóðina á erfiðum tímum. Slíkum hetjusögum verður þó að
taka af varkárni og þær má ekki nota sem dulu sem breiða á yfir raun-
verulega misskiptingu auðs og valda á Íslandi fyrir daga útrásarinnar.
Síðast en ekki síst má nota innrætingarsögur til góðs sem ills. Varpa
má fram þeirri spurningu hvort jafnaðarmýtan í sínu neikvæðasta ljósi
tengist smáþjóðarkomplex Íslendinga og hvort okkur geti hugsanlega
stafað ógn af henni ef við sýnum ekki árvekni?
III. Efstir í fæðukeðjunni
Íslensku útrásina þarf ekki að skoða sem fráhvarf frá borgaralegum
jafnaðaranda. Hana má allt eins sjá sem myrka birtingarmynd hug-
myndarinnar, t.d. í þeirri hugmynd að við stöndum stórþjóðunum
fyllilega jafnfætis í flestum efnum.10 Í þeim stéttleysishugmyndum sem
Guðmundur Magnússon gerir að umræðuefni í upphafsköflum bókar
sinnar virðist falið oflæti þjóðar sem skortir ekki drottnunarvilja svo
vitnað sé aftur til ummæla Sigurðar Nordals.
„Stórveldi framtíðarinnar eru stórveldi hugans.“ Svo hljóðaði yfirlýs-
ingin í skýrslu Viðskiptaráðs Íslands. Ýmsir hafa spurt hvort stórlæti og
drottnunarvilji Íslendinga sé ekki önnur hlið smáþjóðarkomplexins
umtalaða. Högni Óskarsson geðlæknir leitast við að svara þessari spurn-
ingu í greininni „Freud í hvunndeginum: Bæling, maður og samfélag“,
en þar spyr Högni hvort „myrku miðaldirnar“ í sögu þjóðarinnar „veki
upp óbærilega vanmáttarkennd og skömm sem þurfti að fela í óaðgengi-
legum afkimum þjóðarsálarinnar?“ Þessi bæling komi svo fram í „upp-
hafinni sjálfsánægju og […] nöturlegri minnimáttarkennd“.11 Grein
Högna var skrifuð á miðju góðæristímabilinu, 2003. Eftir hrun bank-
anna hefur svipuð tilgáta leitað á marga. Bryndís Ísfold Hlöðversdóttir
samfylkingarkona bloggaði t.d. um færeyska neyðarlánið sem Íslend-
ingum var boðið í október 2008: „Hroki Íslendinga erlendis var eins og
oftast er með hrokann – hann var byggður á óttanum um að upp kæm-
ist um smæð okkar og minnimáttarkennd.“ Sams konar skoðun er sett
fram tæpu ári síðar í hugleiðingu pistlahöfundarins Svarthöfða um
kreppuna í DV: „Íslendingar eru uppfullir af þjóðrembu og hroka án
þess að eiga mikið inni fyrir slíkum löstum, enda þarf fólk ekki að vera
langskólagengið í sálarfræðum til þess að átta sig á að rót þessa liggur í
bullandi minnimáttarkennd.“12
Á útrásarárunum var sem Íslendingar segðu loks skilið við „dimmu-
TMM_4_2009.indd 15 11/4/09 5:44:31 PM