Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Side 55

I n n r i þ r o s k i , í m y n d o g s a m f é l a g s s á t t m á l i
TMM 2009 · 4 55
endur í maí 1944 töldu sig vart vera að greiða atkvæði með bráðabirgða-
plaggi. Þvert á móti – upplifun fólks var líklega upp til hópa önnur, það er
að lýðveldisstjórnarskráin væri einmitt hinn nauðsynlegi rammi utan um
nýtt samfélag. Og þótt stjórnarskrá megi alltaf breyta var nýja samfélagið
með nýju lýðveldi og nýrri stjórnarskrá ekkert bráðabirgðaskipulag, held-
ur endanlegur fullnaðarsigur sjálfstæðisbaráttunnar.
Mælskulist dagblaðanna dagana fyrir atkvæðagreiðsluna tekur af öll
tvímæli um að ekki er hægt að sætta sig við neitt annað en einhug. Bæði
Morgunblaðið og Þjóðviljinn lýsa því afdráttarlaust sem borgaralegri
skyldu hvers Íslendings að fara á kjörstað og greiða atkvæði með afnámi
sambandslaganna – nýrri stjórnarskrá. Reykjavíkurblöðin óttuðust seinni
dag atkvæðagreiðslunnar að Reykvíkingar yrðu eftirbátar annarra lands-
manna, með ævarandi skömm fyrir þá: „Herðum kjörsóknina Reykvík-
ingar“ segir Morgunblaðið 21. maí 1944, en Þjóðviljinn „Reykvíkingar –
herðið sóknina“. Alþýðublaðið var hófstilltara – hlutlausara – í fréttaflutn-
ingi sínum af atkvæðagreiðslunni, og lét hjá líða að hvetja lesendur sína til
að sýna skyldurækni í verki með því að greiða atkvæði á hinn eina rétta
hátt. Tíminn, fjórða flokksmálgagnið, var sömuleiðis hófstilltur.
Gagnrýni á stjórnarskrána sem sumir kratar höfðu látið í ljós, sagði
Þjóðviljinn furðulega „bjálfalega“ og „ábyrgðarlausa“ og kallar málflutn-
ing Alþýðuflokksins „hörmulegan“. Sú afstaða lýsir því vel sem getur
gerst þegar ein skoðun nýtur yfirgnæfandi fylgis: Þá er hætt við að öll
gagnrýni á áformin um lýðveldisstofnun, væntanlega stjórnarskrá,
sambandsslit við Danmörku o.s.frv. sé afgreidd án nokkurrar teljandi
umræðu, og talin vera drottinsvik. Þeir sem fara aðrar leiðir en ríkjandi
meirihluti, lýsa öðrum skoðunum eða gagnrýna meirihlutann eru tekn-
ir fyrir – lagðir í einelti eða hafðir að háði og spotti.4
Það er hollt að hugsa til þess að það er sama hve gott málefnið er og
málstaðurinn aðdáunarverður – alltaf munu – í opnu og frjálsu samfé-
lagi – verða til einstaklingar sem leggjast gegn málefninu og deila ekki
málstaðnum. Og sú tilhneiging mun alltaf vera fyrir hendi að gera lítið
úr slíku fólki og skoðunum þess, frekar en að taka það alvarlega og sýna
því virðingu.
En hugmyndin um þjóðskipulag sem á einhvern hátt endurspeglar
allsherjarvilja allra er ótrúlega lífseig. Þegar lýðveldið var stofnað mátti
auðveldlega skilja mælskulist sem upphóf þjóðina og þjóðernið. Hér á
Íslandi voru jafnvel kommúnistar algjörlega hugfangnir af þeim áfanga
sem íslenska þjóðin hafði náð með lýðveldisstofnuninni, eins og afstaða
Þjóðviljans sýnir glögglega, enda litu þeir svo á að hér væri um að ræða
fyrsta áfangann á leiðinni til sósíalismans. Kristinn E. Andrésson, einn
TMM_4_2009.indd 55 11/4/09 5:44:38 PM