Tímarit Máls og menningar - 01.11.2009, Síða 128

D ó m a r u m b æ k u r
128 TMM 2009 · 4
hugsun er metið. Þá skiptir ekki síður máli að Glæpurinn sem ekki fannst er
raunverulegt rit, höfundur þess er Katrín Jakobsdóttir líkt og upphafsstafirnir
hér að ofan gefa til kynna, og í kaflanum sem tilvitnunin er tekin úr leitast
Katrín einmitt við að sýna fram á og einangra þá formgerðarþætti sem liggja
sakamálasögunni til grundvallar.9
Þarna gerir merkileg aðferð við að innlima fræðilega umfjöllun um glæpa-
söguna vart við sig, bæði með því að vitna beint í eina fræðiritið sem út hefur
komið á íslensku um tegundina og með sviðsetningu námskeiðsins sjálfs. Í
umfjöllun sinni um glæpasögutegundina leggur kennarinn sérstaka áherslu á
að í sakamálabókum sé gjarnan dregin upp mynd af því sem hún nefnir „jað-
arsamfélög“ – óvenjulegum þjóðfélagskimum sem jafnan eru góðborgaranum
ókunnir, eða aðeins kunnir af (brenglaðri) afspurn.10 Þetta má til sanns vegar
færa, og aðdráttarafl hinnar hefðbundnu sakamálasögu skýrist e.t.v. að hluta
til af því. Glæpasagan fjallar um atburði sem eiga sér stað handan við megin-
straum hins daglega lífs og skartar gjarnan persónum sem tilheyra menningar-
kimum sem birta þjóðfélagslegar þverstæður, öfgar eða duldar hneigðir af
einhverju tagi. Þannig má segja að sakamálasagan kortleggi veruleikann á
annan hátt en hin hefðbundna raunsæisskáldsaga gerir – sýn krimmans er á
yfirborðinu myrkari, hún tengist göllunum á samfélagsformgerð nútímans
nánum böndum, firringu borgarinnar og óhugnaði undirvitundarinnar.
Áhersla er lögð á það sem jafnan er hulið sjónum og birtu er brugðið á það sem
aflaga fer. Þetta þýðir að veruleikinn verður í vissum skilningi annarlegur
samhliða því að raunæistilfinning er nauðsynleg fyrir áhrif sögunnar. Þannig
fetar sakamálasagan einstigi milli kóða raunsæissögunnar og gotnesku hryll-
ingssögunnar, þess að gegnumlýsa umhverfið og birta innsýn í martraðar-
kenndir og ótta. Á þessu er þó önnur hlið sem vikið verður að síðar, en það er
hér sem spurningar vakna um hlutverk og stöðu íslensku glæpasögunnar því
býsna löng bið reyndist eftir því að bókmenntategundin birtist á Íslandi sem
samfelld virkni. Eða eins og kennarinn á námskeiðinu orðar það, íslenska
sakamálasagan „skaut rótum snemma á síðustu öld en tók fyrst á sig skýra
mynd í lok hennar“ (64). Hver er ástæðan fyrir því að nútímavæðingu Íslands
fylgdi ekki tilkoma sakamálasögunnar, líkt og raunin var annars staðar í Evr-
ópu?
Algeng skýring á því er að margir þeir samfélagslegu þættir sem grundvalla
rökvísi sakamálasögunnar hafi löngum verið fjarverandi hér á landi. Sam-
félagsþróunin hafi einfaldlega verið með þeim hætti að alvarleg glæpamál hafi
verið sjaldgæf og smæð samfélagsins þar að auki takmarkað mögulegt umfang
og trúverðugleika þess hulduleiks sem jafnan fer fram á síðum glæpasagna.
Þannig útskýrir samfélagslegt tímamisræmi milli Íslands og umheimsins fag-
urfræðilegt mislag í bókmenntagreinum. Oddný tekur á sinn hátt undir þessa
skýringu en útfærir hana á nákvæmari hátt: „við skulum hafa í huga að í kring-
um aldamótin byrjaði heimsmynd okkar að breytast svo að nú geta íslenskir
lesendur samsamað sig alvöru glæpum. Netnotkun, vaxandi fjölmenningar-
samfélög og ódýrir flugmiðar innan Schengen-svæðisins ljá glæpum meiri
TMM_4_2009.indd 128 11/4/09 5:44:46 PM