Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Side 126

Á d r e p u r
126 TMM 2011 · 1
Í hagfræði eru margar kenningar þar sem vikið er frá þeirri forsendu að allir
aðilar í hagkerfinu séu skynsöm hagmenni. Kenningar um peningaglýju (e.
money illusion), þ.e. að aðilar í hagkerfinu taki ekki tillit til áhrifa verðlags-
breytinga á verðgildi peninga þegar þeir taka ákvarðanir, eru mjög gamlar;
margir hafa reynt sig við kenningar byggðar á hugmyndum um takmarkaða
skynsemi (e. bounded rationality) í anda ameríska félagsfræðingsins Herberts
Simons sem fékk Nóbelsverðlaun í hagfræði 1978 og heimsfrægir hagfræð-
ingar eins og Larry Summers og Ariel Rubinstein hafa búið til líkön þar sem
sumir aðilar eru skynsamari en aðrir. Nýlega hóf Christopher Sims að þróa
þjóðhagslíkön sem byggja á kenningum um það sem hann kallar skynsamlegt
athugunarleysi (e. rational inattention); kenningar þar sem gert er ráð fyrir að
aðilar í hagkerfinu hafi mismunandi (ósamhverfar) upplýsingar sem leiði til
hrakvals (e. adverse selection) þar sem einungis lélegustu vörurnar verða eftir
á markaðnum og til freistnivanda (e. moral hazard) sem skýrir margt í hegðun
fjármála- og tryggingamarkaða eru almennt viðurkenndar og m.a.s. sum
þeirra þjóðhagslíkana sem mest hafa verið notuð í hagstjórn (og eru sennilega
þau líkön sem Krugman er að hnýta í) byggja á þeirri forsendu að hluti neyt-
enda ákveði neyslu sína á hverju tímabili með einfaldri þumalputtareglu og án
mikillar skynsemi.
Allir hagfræðingar sem vinna með haglíkön þar sem gert er ráð fyrir að
aðilar í hagkerfinu séu skynsamir vita að þessi forsenda er ekki bókstaflega
rétt. Flestir geta litið í eigin barm í þeim efnum þótt auðvitað sjái menn miklu
fleiri dæmi um óskynsamlega hegðun hjá náunganum. En þótt forsendan um
að fólk taki ætíð skynsamlegustu ákvörðunina sem í boði er (að teknu tilliti til
þeirrar takmörkuðu upplýsinga og mikillar óvissu um fjölmarga þætti sem þá
lágu fyrir) sé ekki bókstaflega rétt getur verið að niðurstöður sem fást úr kenn-
ingum þar sem byggt er á þessari forsendu séu nægilega nálægt því sem rétt er
og nær því rétta heldur en það sem aðrar forsendur gefa.
Þeir sem efast um skynsemisforsenduna og ætla að búa til hagfræði þar sem
fólk er óskynsamt að einhverju marki þurfa að rökstyðja hvernig sumir aðilar
í hagkerfinu eru óskynsamir og helst líka af hverju. Þetta gerir miklar kröfur
til hagfræðingsins. Til þess að búa til raunhæfar kenningar af þessu tagi þarf
hann að vera mjög skynsamur. Hann verður að vera a.m.k. jafn skynsamur og
skynsamasti einstaklingurinn í líkaninu og hann þarf einnig að vita hvar
bjátar á í skynsemi hinna. Að auki þarf hann að hafa þekkingu á samspili
aðilanna í líkaninu sem hann hefur smíðað. Það er hægt að líta á forsenduna
um hagmennið sem ákveðna hógværð hagfræðingsins sem telur óskynsamlegt
að upphefja sjálfan sig með því að gefa sér að aðilar í hagkerfinu hafi minni
þekkingu og minni skynsemi en hann hefur sjálfur aflað sér með líkani sínu.
Bæði hagfræðingurinn og líkanið hans eru jú hluti af efnahagslífinu.
Það kann að virðast skynsamlegt að búast við því að skynsamt fólk sem
tekur skynsamar ákvarðanir fyrir sjálft sig komist alltaf að niðurstöðu sem er
skynsamleg fyrir heildina, efnahagslífið í heild. Sem betur fer gildir þetta mjög
oft en það þarf ekki að vera algilt. Fyrir nærri heilli öld setti J.M. Keynes fram