Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Side 123

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2011 · 4 123
Það hvernig höfundurinn lætur Bjarna
hlutgera konuna í maskínunni setur
óhjákvæmilega tóninn fyrir verkið sem
heild og litar þau samskipti kynjanna
sem þar er fjallað um. Ekki síst þar sem
höfundur stenst ekki mátið og lætur
Bjarna taka samlíkinguna alla leið og
segja: „Þú varst dásamleg dráttarvél“
(bls. 52). Þessi samlíking bóndans á ást­
konunni við dráttarvélina er óneitanlega
fyndin í því samhengi sem Bergsveinn
skapar henni – þótt brandarinn sé
reyndar gamall og flestum kunnur.
Bergsveinn lætur lesandanum það
eftir að gera það upp við sig hvort þarna
er um gráglettni að ræða í einskonar
uppgjöri höfundarins við kvenfyrirlitn­
ingu þar sem gamall karl er málpípa
úreltra gilda liðinna tíma, eða hvort
hann sjálfur sem höfundur fellur í þá
gildru í myndmáli sínu að hlutgera
konur og einblína einungis á þær sem
kynverur. Eftir stendur þó að þessu
myndmáli er haldið til streitu verkið út í
gegn. Það er ekki laust við að það verði
að þrástefi sem þegar upp er staðið
reynir óþarflega á þolrif lesenda. Í það
minnsta þeirra sem hafa tamið sér að
hafa kynjafræðileg sjónarmið í huga –
jafnvel þótt kímnin slípi af því mesta
broddinn.
Þá er það umhugsunarefni í þessu
sambandi að Unnur, eiginkona Bjarna,
skuli ekki eiga sér viðreisnar von innan
samhengis sögunnar einungis vegna
þess að hún getur ekki alið börn. Sem
persóna er hún fremur einhliða frá höf­
undarins hendi og flest sem henni við­
kemur í verkinu er í tengslum við ófrjó­
semi hennar. Höfundur lætur hana
ítrekað kalla sig ónýtan „gelding“ og
gengur svo langt að láta bændur í sveit­
inni nefna það við Bjarna hvort hann
eigi í erfiðleikum með „að láta Unni
halda“ (bls. 68) – rétt eins og um hverja
aðra skepnu sé að ræða. Báðar konurnar,
Unnur og Helga, eru því seldar undir
þetta myndmál. Þriðja konan sem fær
heldur óvirðulega meðferð í þessu verki
birtist í einum skemmtilegasta útúrdúr
Bjarna, þar sem hann segir af svaðilför
sem hann fór við annan mann til að ná í
lík gamallar konu á bæ langt úr alfara­
leið. Þeir sitja svo lengi yfir kaffi með
karlinum eiginmanni hennar að þeir
gleyma að lokum líkinu og komast ekki
aftur til að sækja það fyrr en löngu
síðar. Þá kemur í ljós að karlinn brá á
það ráð að reykja konu sína í reykkofan­
um, til að líkið rotnaði ekki fyrr en
hægt yrði að jarða. Þessi saga er nátt­
úrulega bráðfyndin og gildir einu þótt
þarna sé beinlínis búið að framleiða
skinku úr kerlingunni. Tengingin við þá
niðrandi ímynd sem kvenkyns „skink­
ur“ hafa í samtímanum er sem betur fer
langsótt, því fyrir það fyrsta er „skinka“
Bergsveins orðin til fyrir tilstilli vænt­
umþykjunnar en ekki illgirninnar. Þessi
óborganlega saga verður því ekki fönguð
í snörur pólitískrar rétthugsunar, jafnvel
þótt ritunartími sögunnar sé samtíminn
og að höfundurinn tilheyri honum.
Það breytir þó ekki þeirri staðreynd
að allar kvenpersónur, ekki síst þær
Helga og Unnur, eru dregnar fremur
einföldum dráttum í þessu verki Berg­
sveins – sérstaklega ef miðað er við
Bjarna sjálfan sem er mun margræðari,
dýpri og gjöfulli karakter. Frásagnar­
mátinn býður ekki upp á miklar lýsing­
ar á innra lífi kvennanna og fyrir vikið
verða báðar óþarflega grunnar. Persónu­
sköpun þeirra mótast að mestu af ytri
lýsingum, nánast einvörðungu líkam­
legum í tilfelli Helgu en flestum tengd­
um hegðun hvað Unni varðar. Ekki síst
er hún tekur æðisköst yfir ófrjósemi
sinni, en þar örlar aftur á brjálseminni
sem við þekkjum úr fyrri bókum Berg­
sveins. Þessum tveimur kvenpersónum
er annars teflt fram sem dæmigerðum