Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Side 46

46 TMM 2015 · 1
Þorsteinn Þorsteinsson
Um bókmenntakenningar
og ljóðalestur
Kenninga tók ég trú,
traust hefur reynst mér sú.
Í fræðunum fæ ég að standa
fyrir náð heilags anda.
à la Káinn
1
Í formála bókar minnar Fjögur skáld (Forlagið 2014) leyfði ég mér að skopast
lítillega að þeirri hugmynd að bókmenntarannsókn felist í því að velja á
milli nokk urra leiða sem þegar hafa verið stikaðar, nokkurra kenninga frá
síð ustu öld, svona líkt og maður velur ákveðna ferðaskrifstofu ef mann
langar að skreppa til sólarlanda. En alvöru rannsókn er jafnan óvissuferð,
ekki skipulögð áætl unar ferð með fararstjóra. Ef bókmenntakönnuðir standa
í þeirri trú að tiltekin kenning leysi þá undan því að hugsa sjálfir, þá er
illa kom ið fyrir þeim. Skólaspeki af þessu tagi – með tíðum tilvitnunum
í kennimenn – var algeng á Vesturlöndum á síðasta þriðjungi tuttugustu
aldar en er það naum ast lengur; mjög á undanhaldi að minnsta kosti í
enskumælandi löndum. Það þýðir vitaskuld síður en svo að ekki þyki lengur
taka því að hugsa skipu lega og fræði lega um bókmenntir.
En fræðileg hugsun um skáldskap er ekki ný af nálinni. Hennar gætir
þegar á fjórðu öld fyrir Krist hjá Platoni og Aristótelesi. Kenningar hins
síðarnefnda um harmleikinn voru reyndar lítt vefengdar allt fram á síðustu
öld. Seinna áttu Goethe og Schiller í einkar fróðlegum bréfaskiptum um eðli
hins epíska og hins dramat íska. Skáld hafa löngum verið iðin við að setja
fram kenningar, og þá gjarna í nánum tengslum við eigin skáldskapariðju.
Það gerðu grísk og rómversk skáld. Fyrir slíkum skrifum hefur einnig verið
rík hefð meðal enskra, franskra og þýskra skálda sem skrifuðu meðal annars
frægar málsvarnir skáld skapar sum hver. Eitthvað svipað má segja um
nokkur íslensk skáld allt frá Snorra Sturlu syni og skáldskaparfræði hans. Og
nútímaljóð væru vart þau sem þau eru án skrifa skálda um skáld skap.
Sviðið breyttist nokkuð á tuttugustu öld. Þá gerðist það að fræðimenn fóru