Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Blaðsíða 41

G e t u r L a n d n á m a l í k a v e r i ð h e i m i l d u m l a n d n á m i ð ?
TMM 2015 · 1 41
Landnáma Hauks er að auki áreiðanleg heimild um að Sturla og Haukur
hafi talið sig búa yfir vitneskju – sem ekki verður rakin til eldri bóka en sem
þeir hafi engu að síður treyst nægilega vel til að hún ætti erindi á bók sem
fullgildur fróðleikur við hlið þess sem áður hafði verið ritað.
Fróðleikur um ábúendur, ættir og landamerki hefur að líkindum verið
mikils verður meðal lögmanna, þá eins og nú, því deilur um landamerki
eru enn á okkar dögum vinsælasta þrætueplið í sveitum landsins –  og
þarf ekki að hugsa lengra en til þjóðlendumálanna þar sem Landnáma er
lögð til grundvallar, mörgum fræðimanninum til furðu – ekki síst eftir að
Sveinbjörn Rafnsson benti Íslendingum réttilega á mikilvægi þess í upphafi
8. áratugar síðustu aldar að meta heimildagildi Landnámu í ljósi ritunar-
tímans, eins og sagnfræðingar hafa fjallað mikið um í kjölfar skrifa Svíans
Lauritz Weibull (1873-1960): Kritiska undersökningar i Nordens historia
omkring år 1000 (1911) og Historisk-kritisk metod och nordisk medeltids-
forskning (1913). Sturla og Haukur voru báðir lögmenn á fyrstu áratugum
hins nýja lagasiðar sem fólst í því að landsmenn lutu lögum konungsins í
Noregi eftir að hafa gengist honum á hönd í stað þess að styðjast við hinn
forna munnlega hefðarrétt sinn sem talið er að hafi að verulegu leyti verið
skráður í Grágás. Í hinu hefðbundna munnlega lagaumhverfi var það á valdi
lögsögumannsins og vina hans að skera úr lagaþrætum. Það úrskurðarvald
fluttist síðan til lögbókarinnar sem biskupinn í Skálholti varðveitti. Völd
lögsögumanna og vina þeirra voru því mikil í munnlegu lagaumhverfi og
það hljóta að hafa verið töluverð viðbrigði fyrir þá að þurfa að lúta rituðum
lagabókstaf – um bæði lög og landamerki.
Samfelld hefð og síbreytilegar minningar
Það liggur í eðli munnlegrar hefðar að hún er síbreytileg, hún lagar sig að
aðstæðum hverju sinni, hver einstaklingur lagar munnlegt efni að sínum
áhuga og frásagnir styttast og lengjast eftir því hver segir frá og hverjum
hann eða hún segir frá. Frásagnarlistin er mönnum misvel gefin eins og
alkunna er. Sum halda sig eingöngu við það sem þau hafa heyrt eða lesið,
önnur gefa í og setja í samhengi, enn önnur gleyma öllu meira eða minna.
Á þrettándu öld var ekki auðvelt fyrir fólk á Íslandi að afla þess sem kalla
má áreiðanlega þekkingu um atburði mörgum öldum fyrr, um fólk sem nam
landið í öndverðu, á dögum Haralds hárfagra, í þann tíð er Ívar Ragnars-
sonur loðbrókar lét drepa Eadmund enn helga Englakonung eftir því sem
hið spakasta og óljúgfróðasta fólk sagði Ara fróða í upphafi tólftu aldar.
Um landnám Íslands var ekki ritaður stafkrókur í einni einustu lærdóms-
bók sem fólk gat lesið sér til í frá meginlandi Evrópu. Það eina sem fólk gat
hugsanlega vitað, auk hinna fátæklegu rituðu orða í Íslendingabók Ara fróða
frá þriðja áratug tólftu aldar, var fellt í munnlegar sögur tengdar stöðum þar
sem fólk bjó eða átti leið um, eins og alsiða er enn þann dag í dag þegar farið