Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Blaðsíða 47

U m b ó k m e n n t a k e n n i n g a r o g l j ó ð a l e s t u r
TMM 2015 · 1 47
í vaxandi mæli að setja fram sjálfstæðar kenningar um eðli og eiginleika
tungu máls og skáldskapar, kenningar er hefðu algildi að þeirra dómi. Breyt-
ingin hefur stundum verið rakin til nýrýni svokall aðrar (New Criticism) sem
leit dagsins ljós í Bandaríkjunum um 1940. Það er því vert að líta aðeins á
uppruna hennar og þróun.
2
Nýrýnin sem skáldskaparfræði varð upphaflega til meðal nokkurra skálda
í suðurríkjum Bandaríkjanna. Árið 1941 gaf John Crowe Ransom út
ritgerðasafn með titlinum The New Criticism – heiti sem í þann tíð merkir
einfaldlega ‚Nýja gagnrýnin‘, líkt og La nouvelle critique í Frakklandi á
sjöunda áratugnum.1 Þar fjallaði hann um margt sem hann taldi til nýjunga
í gagnrýni á ensku og fram hafði komið í eigin greinum og annarra, til að
mynda landa hans Kenneth Burke og R.P. Blackmur. Ransom hafði verið
kennari ýmissa bandarískra skálda og kenninga smiða ljóða sem áhrifamiklir
urðu; þeirra á meðal voru Allen Tate, Cleanth Brooks og Robert Penn
Warren. Það er satt að segja býsna mislitur hópur. Allen Tate var íhalds-
samur í þjóð félagsmálum en þeir Cleanth Brooks og Robert Penn Warren til-
tölulega frjáls lyndir og áttu sér þá hugsjón að koma ungu fólki á bragðið við
ljóðalestur, sbr. bækurnar Understanding Poetry (1938 oáfr.), Modern Poetry
and the Tradition (1939 oáfr.) og The Well Wrought Urn (1970 oáfr.) sem not-
aðar voru áratugum saman í bandarísku skólakerfi. Höfuðvígi nýrýnenda
varð Yale-háskóli eins og afbyggj enda síðar.
Þá fjallar Ransom um ensku skáldin og gagnrýnendurna I.A. Richards,
William Empson og T.S. Eliot. Það er enn sundurleitari hópur. I.A. Richards
var háskóla kennari í Cambridge á þriðja áratug aldarinnar. Honum blöskraði
hvað nem endur hans – nánast einvörð ungu hástéttarsynir – voru ónæmir á
ljóðlist og brá á það ráð að fá þeim í hendur ljóð sem þeir kunnu engin deili á
og láta þá síðan skrá viðbrögð sín. Hann birti svo útkom una eða úrval hennar
á bók sem hann nefndi Practical Criticism.2 Það heiti var lengi notað um hina
nýju gagnrýni í Bretlandi en aðferðin var einnig nefnd close reading (náinn
lestur eða nærlestur). Aldrei heyrði ég hinsvegar minnst á ‚nýrýni‘ þau ár
sem ég var í bókmenntanámi í breskum háskóla um 1960, enda grunaði víst
engan þre menn inganna heldur að hann væri ‚nýrýnir‘. Augljós galli á aðferð
Richards var að hún stuðlaði að ljóða lestri án samhengis við höfunda, tíma
og sögu, en það er vitaskuld hæpin aðferð, og tómt mál er að tala um náinn
eða vandaðan lestur ef ljóð eru svipt öllu samhengi sínu.
Nemandi I.A. Richards var William Empson sem varð einkum frægur
fyrir bók sína Seven Types of Ambiguity sem er rannsókn á merkingu og
margræði ljóða.3 Ýmsum þótti nóg um nákvæmni hans og smásmygli; til
dæmis ritaði T.S. Eliot um sítrónpressu skólann í gagnrýni í því sambandi.
Empson var líka ögn sér á parti að því leyti að höfundarætlun skipti að