Tímarit Máls og menningar - 01.02.2015, Blaðsíða 40

G í s l i S i g u r ð s s o n
40 TMM 2015 · 1
leysa deilur um landamerki, landsnytjar, ástir, völd og mannvíg á meðan
trúarbrögðin þokast frá heiðni til kristni.
Sögurnar eru ýmist felldar í sagnfræðilegt mót, líkt og í Íslendingabók
Ara fróða sem var rituð á þriðja áratug tólftu aldar og Landnámu, eða í
þær listilega samsettu frásagnir sem við köllum Íslendingasögur. Sögusvið
Íslendingasagna er héraðsbundið en atburðir, ættir og persónur tengjast með
margvíslegum hætti og sameinast oft á Alþingi við Öxará.
Sá heilsteypti sagnaheimur sem þessar bækur draga upp af nýju samfélagi
fólks í áður óbyggðu landi á engan sinn líka í heimsbókmenntunum. En
líkt og með aðrar frásagnarbókmenntir ríkir óvissa um það hvort þær séu
heimild um raunverulegt fólk og atburði. Almennur ytri veruleiki sagnanna,
tímasetningar, hugmyndir um uppruna og trúarbrögð auk minninga um
gróðurfar og einstaka eldgos falla þó vel að því sem ráða má af öðrum
heimildum og gefur það tilefni til að fullyrða að einhver samfella hafi verið
í munnlegri geymd frá landnámi til ritunartímans þótt slík samfella þurfi
ekki að auka trúverðugleika sagnanna.
Landnáma er til í tveimur heilum gerðum frá því skömmu fyrir og eftir
1300, gerð Sturlu Þórðarsonar sagnaritara og lögmanns sem dó 1284 og gerð
Hauks Erlendssonar lögmanns sem dó 1334, auk misvel varðveittra gerða
sem gefa að hluta til hugmynd um hvernig sumt í ögn eldri og glataðri gerð
frá fyrri hluta þrettándu aldar gæti hafa verið, Styrmisbók sem kennd er við
Styrmi fróða, lögmann og vin Snorra Sturlusonar. Ekki er hægt að draga
áreiðanlegar ályktanir af þeim brotum um heildarmynd á neinni eldri og
glataðri landnámugerð – eða gerðum.
Áreiðanlegar heimildir um samtímann
Eins og allar heimildir, ritaðar og munnlegar, er Landnáma heimild um það
sem heimildamaðurinn vill koma á framfæri um efnið, Sturla í Sturlubók og
Haukur í Hauksbók. Í þessu tilfelli er efnið landnám Íslands þegar Adríanus
var páfi í Róma og Jóhannes eftir hann, Haraldur hárfagri konungur yfir
Noregi, Kjarvalur að Dyflinni og Sigurður jarl í Orkneyjum, hver komu
hvaðan, hvar þau námu land og hverra manna þau voru, auk ýmislegra
frásagna af atburðum sem þeim tengjast.
Landnámur þeirra Sturlu og Hauks eru mjög áreiðanlegar heimildir um
hugmyndir og ætlun Sturlu og Hauks –  að því gefnu að sautjándu aldar
pappírshandrit Sturlubókar Landnámu sé sannarlega eftir skinnbók sem
stóð verki Sturlu nærri. Landnámurnar eru áreiðanlegar heimildir um að
þeir Sturla og Haukur hafi gert sér ákveðnar hugmyndir um það hvernig og
hvenær Ísland fannst í öndverðu, hver hafi komið hingað fyrst og hver hafi
síðan sest hérna að, numið landið og skipt því á milli sín. Og ekki síst eru
Landnámur þeirra áreiðanlegar heimildir um það hvernig þeir töldu að hægt
væri að tengja ættir ýmissa seinni tíma manna við frumbyggja landsins.