Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Side 12

G u ð r ú n N o r d a l
12 TMM 2016 · 1
stakur fræðimaður og einn mesti verkmaður sem unnið hefur í safninu. Jón
lagði grunn að nútímalegri skráningu safnsins og gaf út lykilverk eins og
Fornbréfasafnið sem lagði grundvöllinn að kröfunni um sjálfstæði.12 Hann
safnaði líka handritum og varð safn hans, sem nú er varðveitt í Lands-
bókasafni-Háskólabókasafni, stærsta safn íslenskra handrita í einkaeigu
á eftir safni Árna Magnússonar. Þegar sigur vannst í sjálfstæðisbarátt-
unni losnaði um þessi pólitísku tengsl, nema að þau ber stundum á góma í
ræðum á tyllidögum. Fræðimenn voru ekki lengur ómissandi hlekkur milli
þeirra sagna og kvæða sem fólu í sér eina af réttlætingunum fyrir sjálf-
stæði þjóðarinnar og breyttust í frjálsa vísindamenn. Sem betur fer. En ekki
hefur gengið greiðlega að færa nýjar niðurstöður rannsókna inn í pólitíska
umræðu, t.d. um landnámið og miðaldamenningu okkar, svo að enn lifa
gamlar klisjur góðu lífi.
Við lifum nú í gerbreyttu samfélagi frá því sem var um miðja síðustu öld
en við erum sumpart enn með í farangrinum gamlar hugmyndir um hug-
vísindin, sögu Íslands og íslensk fræði sem áttu við á öðrum tíma. Því má
ítreka gamla spurningu: ‚siglum við með lík í lestinni’? Erum við enn með
gamlar hugmyndir um þjóðina og menningu hennar og sögu í farteskinu,
og eigum við því á hættu að þær minningar sem geymdar eru í rituðum
heimildum séu skoðaðar í þjóðernislegu ljósi? Og ef svo er, er þá ekki kominn
tími til að grafa líkið og dúka fremur veisluborðið? Sókn íslenskrar menn-
ingar má ekki byggjast á þjóðernislegum rökum eða einskærum verndar-
sjónarmiðum, heldur á menningar- og efnahagslegum rökum og á styrk
móðurmálsins. Íslenskan opnar okkur nefnilega leiðina út í heim. Hún er
jafn alþjóðleg og önnur tungumál heimsins þó að hún sé okkar móður-
mál. Því frjórri og fjölbreyttari sem hugsun okkar er á móðurmálinu því
færari verðum við að tala önnur tungumál, skilja aðra og tjá okkur. Byggir
fjölmenningarsamfélagið ekki einmitt á margskonar menningu og tungu-
málum og eru verðmætin ekki fólgin í fjölbreytileikanum og skilningi þjóða
á millum?
Þessar spurningar verða miklu meira aðkallandi nú á síðustu ólgutímum
þegar fólk í miðausturlöndum og víðar um heim er þvingað til að flýja heim ili
sín og leita sér bjargar í öðrum löndum órafjarri fósturjörð sinni. Þeir miklu
fólksflutningar sem nú eru í Evrópu eru ekki nýir af nálinni. Saga álf unnar
einkennist af sífelldum fólksflutningum og geymir mikla reynslu af samlífi
ólíkra menningarhópa. Sú saga er ekki slétt og felld fremur en saga okkar
Íslendinga. Landnámsmenn komu hingað úr ýmsum áttum og blönduðust
í nýja landinu. Á ýmsum skeiðum var mikill samgangur við ólíkar þjóðir,
ekki síst í tengslum við veiðar erlendra þjóða í norðurhöfum. Mikil sam-
skipti voru til að mynda við Baska á sextándu og sautjándu öld, og Frakka
á nítjándu öld. Spánverjavígin árið 1615 minna óþægilega á hvernig tor-
tryggni og óöryggi ala af sér átök og blóðugt ofbeldi. Ómetanlegir basknesk-
íslenskir orðalistar frá sautjándu öld, sem varðveittir eru í Árnastofnun,