Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Page 36

J ó n Ó l a f s s o n
36 TMM 2016 · 1
svo langt, eins og sumir hafa gert, að telja meðferð Alþingis á drögum
Stjórnlagaráðs, og þá einkum á niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslu, stórfellda
misbeitingu valds, jafnvel valdarán. Við getum auðveldlega séð að lýsing
Kristjáns Hreinssonar á stjórnmálamönnum fellur vel að slíkri túlkun. En
ég ætla að halda því fram að það sé ekki hjálplegt að greina þessa atburðarás
sem dæmi um spillingu.
Ástæðurnar hanga saman við atriðin fjögur sem ég nefndi hér fyrir ofan.
Í fyrsta lagi hefur enginn kjörinn fulltrúi skýra siðferðilega skyldu um að
fylgja vilja fólksins hverju sinni, sama hversu skýrt hann er tjáður. Það þýðir
ekki að stjórnmálamenn geti gert hvað sem er, en það þýðir að þeir geta
hverju sinni farið og rökstutt aðrar leiðir. Í öðru lagi er sú ákvörðun stjórn-
málamanns í því kerfi sem við búum við að fara ekki eftir eigin sannfæringu
heldur fylgja tiltekinni túlkun á vilja fólksins ekki dæmi um að hann eða hún
kjósi að beita ekki völdum sínum, heldur birtist í henni annaðhvort uppgjöf
gagnvart utanaðkomandi vilja, eða umdeilanleg beiting valds. Með því að
styðja einhverja stefnu er hver sá sem hefur völd hverju sinni líka að lýsa
því yfir að hann eða hún geri þessa stefnu að sinni. Það er þess vegna mjög
hættulegt að skilja á milli vilja og vitsmuna fulltrúans og vilja fólksins eins og
hann eða hún geti verið hlutlaust tæki almennings. Í þriðja lagi felst ábyrgð
stjórnmálamanns meðal annars í því að átta sig á mögulegum markmiðum
og velja þær leiðir sem líklegastar eru til að þjóna því markmiði. Sé til dæmis
ljóst að stuðningur við ákveðið málefni á tilteknum tíma er ekki líklegur
til að ná árangri sem stefnt er að, þá er ekki óeðlilegt að hugað sé að öðrum
leiðum sem geta falist í því að bíða, leita málamiðlana eða öðru. Í fjórða lagi
hljóta stjórnmálamenn að hugsa um markmið og málefni út frá veruleika og
ríkjandi kerfum hverju sinni. Þeir verða því að vera strategískir, jafnvel þó
að slíkt kosti gagnrýni og tímabundnar (eða langvarandi) óvinsældir. Það
er mikið til í frasanum um að stjórnmál séu list hins mögulega. Í samfélagi
þar sem nokkur mismunandi kerfi þurfa að vinna saman til að halda utan
um ákvarðanir, stefnumótun, lagasetningu og framkvæmdir er sú stað-
reynd að hópar og einstaklingar innan kerfanna nota þau til að ná tilteknum
pólitískum markmiðum ekki spilling í eðli sínu.
Eitt af því sem stjórnmálamenn eru iðulega í aðstöðu til að gera, jafnvel
þeir sem eru hverju sinni í minnihluta, er að koma í veg fyrir framgöngu
mála sem þeir eru á móti. Þetta er ekki spilling, heldur eðlileg afleiðing
stjórnmálahefðar sem leggur höfuðáherslu á samkeppni hugmynda. Með
öðrum orðum: Stjórnmálaflokkur, sem þó hefur ekki meirihlutafylgi, er
samt í aðstöðu til að koma í veg fyrir framgang máls og gerir það, er ekki af
þeim sökum spilltur. Slíkt er hluti valdakerfisins sem flokkurinn tilheyrir
og það þýðir að fleira þarf að gera til að koma málum í gegn en að afla upp-
lýsinga um vilja meirihluta þjóðarinnar.