Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Síða 57

„ A l l t s e m þ ú g e r i r b r e y t i s t í r e y n s l u “
TMM 2016 · 1 57
um peninga er lýst á allt að því óbærilega nákvæman hátt; nándin verður
þrúgandi, og frásögnin er harmræn og fáranleg í senn (I, 112–113). Móður-
inni er á köflum lýst sem mjög svo fjarrænni og kaldri, en stundum er hún
eina manneskjan sem sögumaður talar við. Sögumanni finnst hún svíkja
sig, t.d. lýsir hann því svo þegar hann er sendur í sveit, grætur óskaplega í
símtali við móður sína, sem lætur síðan eins og ekkert hafi í skorist og skrifar
honum bréf um hvað hún sé ánægð með að honum finnist svona gaman í
sveitinni (I, 169). Sögurnar af þeirra sambandi eru oftlega eins og vitnis-
burður um liðinn tíma og viðhorf horfinnar kynslóðar.
Allt ber þetta að sama brunni; hann er einn og á hvergi heima. Í fyrsta
bindinu er varla nokkur lausn, það birtir lítið til og lokaorð Indjánans eru:
„Ég hef engan til að tala við. Það er enginn sem segir mér neitt. Það finnst
engum vænt um mig. Ég er ljótur og leiðinlegur og heimskur. Ég er eins og
Gúmmítarsan. Ég er einn í heiminum. Ég er indjáni“ (I, 220).
Að vera utangarðs með öðrum
Reynslusögur eru þroskasögur og það er þessi svo sannarlega líka. Þroska-
sögur eru markaðar hvörfum, ákveðnir atburðir eru sagðir breyta þróuninni,
kenna manni eitthvað, veita manni þroska og breyta þannig lífskúrsinum.
Hvörf og vendipunktar eru hluti af tungumáli sjálfsævisögunnar, eins og
Michael Sheringham hefur bent á, og ýmist gefa fortíðinni ákveðna byggingu
og skipulag eða standa sem myndlíkingar, á einhvern hátt skáldleg hugmynd
um reynslu og fortíð.12
Öll þurfum við einhverja samsömun við annað fólk og fyrstu hvörfin sem
færa sögumanni slíka tilfinningu verða þegar hann sér leikritið Ofvitann og
verður fyrir vitrun (I, 181). Rauðhærða skáldið sem barðist við skólakerfið og
samfélagið fyrir tilvist sinni, skrifaði svo um það ódauðleg verk verður hin
bókmenntalega fyrirmynd.13 Hér eins og víða annars staðar sver verkið sig í
ætt við bókmenntir um hlutskipti þess sem er öðruvísi en aðrir. Sjálfsævisaga
útlagans er nefnilega allt að því jafngömul forminu. Jean-Jacques Rousseau
skrifaði sínar Játningar til að sýna fram á hvernig hann hefði verið stöðugt
á skjön við allt og alla og hvorki fjölskyldan né menntakerfið hafði nokkurn
áhuga á honum. Honum tókst engu að síður að finna lykilinn að sjálfum sér
fyrst og fremst í gegnum sjálfskoðun og sjálfsuppgötvun. Játningarnar eru þá
tæki til að sýna öðrum inn í hugarheim þess sem fyrir utan stendur, burtséð
frá því hversu mikið sú útlegð er sjálfskipuð eða jafnvel tilbúningur.
Önnur hvörf verða þegar Jón finnur utangarðsmenninguna sem talar til
hans og fyrir hann eins og lýst er í Sjóræningjanum. Pönkið verður hans
bjargvættur og býr til handa honum lífssýn og sjálfsmynd. Pönkið er eins
og sérstaklega fundið upp fyrir hann, fyrir þá sem eru á jaðrinum og kerfið
útilokar. Og pönkinu fylgir anarkisminn sem höfðar alveg sérstaklega til
hans. Í kaflanum „Anarkistalandið“ í Sjóræningjanum er nokkurs konar