Tímarit Máls og menningar - 01.02.2016, Síða 134

D ó m a r u m b æ k u r
134 TMM 2016 · 1
för, eða þá að ofbeldið er leið örvænt-
ingarfulls fólk að frelsi eða einhverskon-
ar réttlæti.
Segja má að sæmd, og togstreita
hennar og ofmetnaðar, leiki ekki það
lykilhlutverk í þessari sögu sem henni er
falið í mörgum öðrum. Reyndar byrjar
veldi hins klóka fjáraflamanns Geir-
mundar fyrst að riða að ráði þegar hann
virðist ætla að leyfa ofdrambinu að stýra
ákvörðunum sínum og ráðast til atlögu
við sjálfan Harald hárfagra og endur-
heimta ríki og orðstír forfeðra sinna. Sá
þráður, og rætur hans í uppruna og upp-
vexti Geirmundar, sem og stirðu sam-
bandi við hinn frækna föður, væri í
sjálfu sér fullt efni í viðamikla nútíma-
skáldsögu. Líta má á það sem fórnar-
kostnað þess að segja söguna að hætti
sögualdar að þessa sálarlífsmynd þarf
lesandinn að smíða með sjálfum sér, líkt
og við höfum alltaf þurft að velta fyrir
okkur rökum og forsendum ákvarðana
helstu hetja hinna bestu sagna.
Það er enda ekki síst þegar lýsa á
hinum sálrænu öflum sem stýra hug og
gjörðum Geirmundar sem Bergsveinn
freistar þess að gera Brand príór að öllu
meiri nútímahöfundi en strangt tekið er
trúanlegt miðað við þær formhömlur
sem hann setur sér. Þar ber mögulega
hæst magnaðar samræður hans og
Þrándar í 48. kafla þegar heljarskinn er
lagstur í óyndiskör, en það samtal fer
fljótlega inn á nokkuð tilvistarspekilegar
brautir. Auðvitað gleður það frekar en
hitt þegar höfundur brýtur reglu sína á
skapandi hátt.
Bergsveinn er vitaskuld gagnkunnug-
ur stíl og hugmyndaheimi fornritanna
og í fyrri verkum hans bregður oft fyrir
þeirri nautn sem hann hefur af allskyns
fyrnsku og sérvisku í orðalagi og hug-
myndum.
Þá kemur miðaldaheimur Hrafns
Gunnlaugssonar og Karls Júlíussonar
frekar upp í hugann en viðteknar róman-
tískar hugmyndir um okkar glæstu fortíð
sem Halldór gekk á hólm við í Gerplu, en
tókst auðvitað ekki að útrýma. Enda er
það helsta erindi Bergsveins, virðist
manni: að skora hefðbundna sögualdar-
myndina á hólm á hennar heimavelli.
Honum gengur það ágætlega.
Segja má að þar vegi fjögur atriði
þyngst. Að sýna hvernig umfang þræla-
halds var meira og vægi þess þyngra í
samfélagsgerðinni en almennt er viður-
kennt; að veiðimennska – rányrkja –
hafi staðið undir að minnsta kosti
stórum hluta efnahagslífsins; að ein-
stakir menn hafi haldið sig eins og
nokkurskonar smákóngar og að lokum
að samgangur og blóðblöndun við
frumbyggja Síberíu hafi þekkst, jafnvel á
„æðstu stöðum“. Þessi atriði hafi síðan
verið ritskoðuð út úr viðtekinni sögusýn
allar götur síðan Landnámuhöfundar
settu saman sína bók, litið á hugmyndir
sem ögra henni sem ögrandi og þær jað-
arsettar sé þess nokkur kostur. Á kápu
bókar Bergsveins er enda stimpill með
orðunum „sagan sem Ísland vildi ekki“.
Geirmundar saga heljarskinns er
hliðstæða annarra Íslendingasagna að
teknu tilliti til þessarar sögusýnar og
stenst sem slík – sem möguleiki á slíkri
sögu. Lengra kemst hún að sjálfsögðu
ekki, þó inngangurinn hjálpi til við að
skjóta rökstoðum undir að einmitt
svona hafi lífið í landinu verið á frum-
býlingsárunum en ekki eins og við héld-
um. Skáldsögur sem eru beinlínis skrif-
aðar til að rökstyðja kenningar hafa alla
burði til að verða heldur lágfleygur
skáldskapur en þar kemur formið og
samtalið við hefðina Bergsveini til
bjargar. Eiginlega tvær hefðir: list forn-
sagnanna og afstaða okkar til þeirra eins
og hún birtist í varðveislu þeirra og
rannsóknum. Báðar nýtir hann af hug-
kvæmni og frumleika.