Tímarit Máls og menningar - 01.03.2017, Page 141

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2017 · 1 141
ung, og það eru tengsl tónlistar á þess-
um tíma við hörmungar hinnar stóru
sögu. Sjostakovits hefði kannske orðið
einn mesti óperuhöfundur aldarinnar,
ef Stalín hefði ekki tekið óþyrmilega í
taumana eftir að hafa farið á sýningu á
„Lafði Macbeth“; á þessum tíma hafði
Sjostakovits jafnvel fulla ástæðu til að
óttast um líf sitt. Tónlist sem lifir nú
góðu lífi var samin í fangabúðum nas-
ista, og Messiaen samdi kvartettinn um
endalok tímans í stríðsfangabúðum. Það
sem þó er furðulegast: CIA stuðlaði að
framgangi raðtækninnar. Aldrei áður
höfðu tónskáld orðið að vinna við slíkar
aðstæður. En hvernig á að vega og meta
áhrif þessara tengsla?
Meðan tíminn hefur ekki vinsað úr
verður hver og einn að fara eftir sínu
eigin eyra, og er varasamt að ætla sér að
véfengja það. Benda má á fáein atriði í
því uppgjöri sem kannske er fyrir hönd-
um. Tónskáld hafa svosem alltaf verið
að gera tilraunir með eitt og annað, en
ekki flíkað þeim mikið fyrr en hægt var
að sjá hvort þær leiddu til einhvers. Jós-
eph Haydn brá sér í leikfangabúð, keypti
þar safn af alls kyns barnahljóðfærum,
þar á meðal „trompett“ með aðeins
einum tóni, flautur sem líktu eftir
hljóðum ýmissa illfygla og tók sig svo til
og samdi symfóníu fyrir þetta dót,
„barnasymfóníuna“. Ef hann hefði verið
nútímatónskáld, hefði hann samið röð
af slíkum tónverkum, symfóníum,
virtúósó konsertum fyrir trompett með
einum tóni og annað eftir því, og skrifað
bækur og greinar til að boða að næsta
stig í þróun tónlistarinnar hlyti að verða
infantilismi, og gæti ekki orðið neitt
annað. En úr þessu varð ekki annað en
gamanmál á 18. öld, við æfingarnar
hlógu hljóðfæraleikararnir svo mjög að
þeir gátu naumast spilað. En sovéska
tónskáldið Alexander Mossolov samdi í
fúlustu alvöru tónverk að nafni „Stál-
smiðjan“, þar sem vendilega er líkt eftir
ærandi skrölti í verksmiðju, og nefnir
Árni það í Sögu tónlistarinnar, enda er
það nú talið til hennar. En eftir þeim
kafla að dæma sem heyra mátti í sýn-
ingunni „Lenín, Stalín og tónlistin“ í
París veturinn 2010–2011 er allavega
hæpið að kenna það við „eyrnakonfekt“,
samkvæmt klisju blaðamanna nú á
dögum, og ólíklegt að það verði flutt í
Hörpu í bráð. En svo má nefna annað.
Einhver kunningi Debussys og tónskáld
fann upp sex tóna skalann en gat ekkert
gert við hann, Debussy tók hann hins
vegar upp á sína arma, fór að vísu spar-
lega með hann en notaði hann á mjög
fínlegan hátt; til dæmis um það er pre-
lúdian „Voiles“ („Segl“ eða „Slæður“).
En kannske kemur til uppgjörs á
fleiri sviðum. Stofnatburður nútímatón-
listar – eða „fæðingarvottorð“ hennar
eins og Árni hefur eftir Boulez – er það
mikla hneyksli sem varð við frumflutn-
ing „Vorblóts“ eftir Stravinskí í París 29.
maí 1913, og Árni rekur skilvíslega. En
við nánari athugun vaknar sú spurning
hvort hneykslið hafi ekki verið heimatil-
búið. Diagilev, forsprakki „Rússnesku
ballettanna“ í París, skildi mætavel aug-
lýsingagildi hneykslisins, tvær danssýn-
ingar hans skömmu áður höfðu þegar
reitt góðborgara til reiði, „Síðdegi skóg-
arpúkans“ við tónlist Debussys, þar sem
dans Nizhinskís þótti sérlega klúr, og
„Jeux“, einnig við tónlist Debussys, þar
sem mönnum tókst líka að finna eitt-
hvað óviðurkvæmilegt, og var Diagilev
þetta ekki eins leitt og hann lét. Þegar
hann las nú handrit raddskrárinnar að
„Vorblóti“ hlýtur hann að hafa séð að
þarna var upplagt efni í skandal. Hann
fór rækilega yfir það með Stravinskí,
hljómsveitarstjóranum Pierre Monteux
og dansaranum Nizhinskí sem hann
hafði falið að semja dansana þótt hann
væri viðvaningur á því sviði, – jafnvel er