Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2011, Blaðsíða 39

Grafist fyrir um mannvirkin í Arnarbæli við Selfljót
lOm I
Uppdráttur af rústum í Arnarbœli, eins og þær voru túlkaðar við forn-
leifaskráningu 1998, en þá voru minjarnar einnig metnar í hœttu vegna
vatnsaga. Upplýsingum um staðsetningu rannsóknarskurða sumarið
2010 hefur verið bætt inn á uppdráttinn. (Heimild: Birna Gunnarsdóttir
ofl. 1998).
við nærliggjandi þéttbýli. Næstu
kaupstaðir voru í Berufirði, í
Reyðarfirði og í Vopnafirði, og
síðar Seyðisfirði, en í öllum til-
vikum var um langan veg og
erfiðan að fara. Verslun í Arnar-
bæli hefði því með tilliti til þessa
getað verið eftirsóknarverður
kostur.
Þótt þessar séu þær aðstæður
sem blasa við í Amarbæli í nútím-
anum eru ijölmargar vísbendingar
þess að þær hafi breyst umtalsvert
á sögulegum tíma. Af landslagi í
Utmannasveit má meðal annars
lesa langa sögu meginfallvatn-
anna þriggja, Jöklu, Lagarfljóts
og Selfljóts og það hversu mjög
breytilegir farvegir þeirra hafa
verið í gegnum tíðina. Víða má
sjá uppgróna farvegi, drög og kíla,
þar sem vötnin hafa brotið sér leið eftir slétt-
unni til sjávar. Einn þeirra er þó mestur og
greinilegastur og er hann nefndur Jökullækur.
Hann liðast eftir krókum og bugðum frá svo-
nefndum Aurkjafti við Lagarfljót suðaustur í
Selfljót skammt vestan Klúku. Af þessu hefur
því verið talið að a.m.k. hluti Lagarfljóts og
Jökulsár hafi runnið í Selfljót fyrr á tímum.
Hvernig farvegum fallvatnanna var háttað
þegar land byggðist er ekki hægt að full-
yrða en margt, þ.á.m. ömefni og málvenjur
á svæðinu, bendir þó til þess að aðstæður við
Amarbæli hafi verið allt aðrar þá en í dag (sjá
t.d. Helgi Hallgrímsson 2005, 87-88; Sævar
Sigbjarnarson 2002).
Bjöm J. Björnsson (2001) jarðfræðingur
hefur athugað gjóskulög í jarðvegi meðfram
fallvötnunum á Héraðssandi og Eyjum og
með því móti tekist að aldursákvarða upp-
þomaða farvegi þeirra. Rannsóknir hans sýna
að eftir landnám hefur farvegur Jöklu færst til
vesturs í nokkmm áföngum og ennfremur að
farvegir úr Jöklu og Lagarfljóti yfir í Selfljót,
m.a. eftir Jökullæk, hafa verið virkir á fyrstu
öldum íslandsbyggðar en verið orðnir þurrir
fyrir 1262 (Bjöm J. Björnsson 2001).
Sumrin 2005 og 2006 vann hópur jarð-
fræðinga að jarðvegs- og setlagarannsóknum
á svæðinu sem nú er horfið undir Hálslón við
Kárahnjúka (Guðiún Larsen ofl. 2007). Niður-
stöður þeirra rannsókna hafa varpað enn skýr-
ara ljósi á sögu vatnsfallanna á Héraðssandi og
styðja ennfremur íyrri niðurstöður Bjöms J.
Björnssonar urn breytingar á farvegum þeirra
eftir landnám. Samkvæmt rannsóknum jarð-
fræðinganna er aldur setlagahjalla og efsta
hluta gljúfranna (þ.e. Dimmugljúfra) mun
lægri en áður hefur verið talið. Dimmugljúfur,
í núverandi mynd, vom ekki til við landnám
heldur flæmdist Jökla þá á breiðum aurum
sunnan Fremri Kárahnjúks. Það er ekki fyrr en
nokknt eftir landnám, eða á 12. öld, að Jökla
fer að grafa sig að ráði niður í setlögin og
mynda gljúfrin - en um leið eykst framburður
hennar neðar á Jökuldal og við ósana í Héraðs-
flóa. Við þetta breytist hegðunarmunstur
37