Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2011, Blaðsíða 146

Múlaþing
Leifarnar af tinnubyssunni sem fundust við Biskupsháls. Hugsanlega ein afbyssunum sem Grímur amtmaður kom
meðfrá kóngi. Byssuleifarnar eru í vörslu Minjasafns Austurlands. Ljósmynd: Pétur Sörensson.
Einar elstu leifar af tinnubyssu sem til eru á Islandi, eru nú varðveittar á Safnastofnun Austurlands.' Hér er um
merkilegan og menningarsögiúegan grip að rœða, vegna þess að hér er vitað um uppruna og smíðaár. Þetta vopn
var smíðað í tveim gerðum, með mislöngum hlaupum, en að öðru leyti eins. Lengri gerðin var jyrir fótgöngulið, en
styttri gerðin var jyrír Hina konunglegu mannvirkjadeild danska hersins. Ekki eru settarfram kenningar hér um það
hvernigþetta vopn barst til landsins, en vitað er að Islendingur, Magnús Pálsson, „ tíkar Mangi “ vann sig til nokk-
urra metorða í danska hernum skömmu eftir að vopn þessi voru afgreidd úr verksmiðju... Leifarnar af byssunni
fundust við Biskupsháls, milli Víðidals og Grimsstaða, skammt frá gömlu leiðinni milli Norður- og Austurlands.
Fótgönguliðs-framhlaðningurþessi er með sléttu (órifjluðu) hlaupi, árgerð 1794, 17.5 mm. Framleiðandi var C. W.
Kyhl, byssusmióur við vopnabúr Kaupmannahafnarborgar. Þessar byssur voru framleiddar að ósk Fríðriks krónprins
sem vildi fá léttari framhlaðninga.
Keilulaga gatið úr pönnu inn í hlaupið, gerði það að verkum að þegar byssan var hlaðin fór púður sjáljkrafa út í
pönnuna. Pannan var með hlíf til þess að vernda augu þess manns sem var skotmanninum á hœgri hlið, því þegar
skoti var hleypt af, blés út um „jyrgatið “ (við skálina) frá sprengihólfmu inni í hlaupinu. Byssa þessi var búin beyki-
skefti festu með látúns- eða messinghólkum. Byssustingurinn er sájyrsti sem útbúinn varmeð „Kyhl" lásfjöður, sem
varð síðar algengur búnaður víða um lönd.
Þann 13. mars 1794 eru formlega afgreiddir út úr verksmiðjunni, 30.000 framhlaðningar af þessari gerð, þá
væntanlega tiljötgönguliðssveitar Friðriks danaprins. Það má með nokkrum rökum halda þvifram aðþessi tinnubyssa
séfyrsta verksmiðju-framleidda handverkfœrið sem notað hefur verið Islandi, sem er með sérhannaðan hlífðarbúnað
til þess að auka öryggi við notkun.
Ur bókinni Rjúpan - höfundur Skúli Magnússon, Akureyri, 1995, bls. 31-32.
1 Athugasemd frá ritstjórum: Nú Minjasafti Austurlands.
tólunum úr vopnabúri sínu. Líklega hefur
hér verið um svokallaðar tinnulásabyssur
(flintlás) að ræða. Hér er stuðst við álit Páls
Reynissonar á Veiðiminjasafninu á Stokkseyri
og einnig við Salmonsens Konversations
Lexikon (önnur útgáfa 1920, 10. bindi)
undir orðinu „handskidevaaben“, bls.
582-585. Hér skal bent á Sögu Vest-
mannaeyja, annað bindi, eftir
Sigfús M. Johnsen. Þar er
fróðlegur þáttur um
„herflokk Vest-
mannaeyja“ sem
danskur sýslu-
maður í Eyjunum
stofnaði til og
stjómaði meðan
Tinnulás: Myndin er fengin úr Salmonsens Kon-
versations Lexikon (önnur útgáfa 1920, 10. bindi).
Þarerfjallað um „handskidevaaben ", á bls. 582-585.
honum entist lífíð til þess. Hann fékk dönsk
stjómvöld til að skaffa herdeildinni byssur um
60 að tölu. I herflokknum voru um hundrað
liðsmenn. Þetta var á áratugnum
1850-60.
Fljótsdælingurinn Pétur
Sveinsson á Þorgerðarstöðum,
er kóngsbyssu hlaut, var sonur
Sveins hreppstjóra Pálssonar á
Bessastöðum. Um Pétur er best
að fræðast af sjálfsævi-
söguþætti hans er birtist
í Múlaþingi 19. hefti
(1992, bls. 196). Hann
var mjög lagtækur og
fékkst mikið við smíðar.
Ekki getur hann um kóng-
144