Saga - 2014, Page 122

um orðum að áreiðanleika manntalsvefjarins fyrir árin 1901 til 1910? Hér
hefði óneitanlega verið gagnlegt að hafa einhver töluleg gögn til að byggja
á því sú staðhæfing að skrárnar hafi „reynst áreiðanlegar“ er óljós.
Árið 1845 var skylt að skrá geðveika sérstaklega í manntali. Sú skylda féll
niður á árabilinu 1850 til 1870 (fjögur manntöl) en sá siður er svo tekinn upp
að nýju 1880 og fram til 1910. eðlilega fækkar mjög þeim sem taldir eru
geðsjúkir á árunum 1850 til 1870, auk þess sem skrásetjarar hafa á þeim árum
frjálsari hendur um val á orðum til að lýsa ástandi hinna geðveiku sem fá
nánast að fljóta með í athugasemdum. Dæmi um orð sem skrásetjarar velja
yfir geðsjúka á þessum árum eru „brjálaður“, „ekki með fullu ráði“, „vitskert-
ur“, „skertur á sönsum“ auk annarra. en nú bregður svo við að ósamræmi er
í tveimur töflum í ritgerðinni, því samkvæmt töflu 2.1 á bls. 29 fá 26 einstak-
lingar slíkar einkunnir árið 1855, 22 árið 1860 en aðeins fimm árið 1870. en í
töflu 2.2, sem sýnir fjölda geðveikra á árabilinu frá 1845 til 1910, eru 27 taldir
geðveikir árið 1855 (sem sagt einum fleiri en samkvæmt fyrri töflunni) og
1860 eru þeir sagðir 26 (en ekki 22 eins og í fyrri töflunni). Töflunum ber hins
vegar saman um fimm geðveika árið 1870. Þetta eru ekki stórkostleg frávik og
kannski hefur lesanda yfirsést eitthvað hér? Í neðanmálsgrein 27 segir:
„Óþarft er að láta stöðluðu heitin fylgja í töflunni þar sem þau voru notuð í
yfirgnæfandi fjölda tilfella í viðkomandi manntali.“ eru það þau sem skýra
þessi frávik? Þetta er ekki alveg ljóst í huga lesandans. eitt sýnist þó vera klárt
ósamræmi. Í töflu 2.2 á bls. 31 segir að árið 1850 hafi 1,5 af þúsund talist
geðveikir og árið 1910 2,3 af þúsund. Í töflu 2.4 á bls. 34 eru þessar tölur hins
vegar 1,4 af þúsund fyrir árið 1850 og 2,1 af þúsund fyrir árið 1910.
Höfundi verður nokkuð tíðrætt um kynjamun í manntölum, sjá töflu 2.7
á blaðsíðu 41. Þar kemur fram að öll manntalsárin eru fleiri konur taldar
geðveikar en karlar og að sögn höfundar virðist kynjamunur heldur aukast
eftir því sem líður nær lokum 19. aldar og að upphafi þeirrar tuttugustu. Á
bls. 40 skrifar höfundur:
Um og eftir miðja 19. öld breyttust hugmyndir um geðsjúkdóma, nýjar
greiningar komu fram sem var sérstaklega beint að konum. Þessar hug-
myndir náðu til Íslands og er áberandi hve margar konur voru taldar
með hysteriu (móðursýki) í ársskýrslum héraðslækna til landlæknis á
seinni áratugum 19. aldar og líklega voru margar þeirra taldar geðveik-
ar eins og taflan sýnir.
Hnykkt er á þessari staðhæfingu á bls. 82 þar sem segir að „skýringu á þess-
ari breytingu [þ.e. á fjölgun geðsjúkra meðal kvenna] má rekja til nýrra hug-
mynda um hysteriu.“ og á bls. 115 segir enn fremur:
Fjölgun geðveikra kvenna í manntölunum árin 1880, 1890 og 1901
stafar líklega af því að konur með hysteriu voru taldar geðveikar í
manntölunum en farið var að greina hysteriu hjá konum í meira mæli
en áður. Það var misjafnt hve margar konur héraðslæknar greindu með
andmæli120
Saga haust 2014 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:15 Page 120