Saga - 2014, Síða 124

II
einn angi af geðsjúkdómum er spurningin um sakhæfi. Sá sem hér skrifar
saknar þess að höfundur skuli ekki sérstaklega hafa velt upp spurningum
þar að lútandi. efnið kemur að vísu fyrir á einum stað — og aðeins einum
ef mér skjátlast ekki — en þar segir frá Jóni Hjaltalín lækni og afskiptum
hans af einu máli árið 1852. Borið hafði verið á Gísla nokkurn Jónsson,
vinnumann í Skálmholtshrauni, að hann hafi stolið hárreipum frá presti ein-
um. Jón gefur út vottorð og er vitnað til þess á bls. 110 í ritgerðinni:
eftir beiðni bóndans Jóns Magnússonar á kambi vitna ég undir-
skrifaður, að ég hefi í dag yfirheyrt og skoðað son hans Gísla Jónsson
vinnumann á Skálmholtshrauni, og hefi ég fundið, að nefndur Gísli
hefur óbrigðul sinnisveikimerki, og vitna allar frásagnir hans um, að
hann hefur nú í nærfellt tvö ár dregist með megna sinnisveiki, sind -
svaghed, svo að gjörðir hans aungvan veginn geta álitist eða vænst sem
væri hann með fullu ráði.
Sigurgeir lætur þess getið að þessi úrskurður hafi orðið til þess að Gísli var
sýknaður í landsyfirrétti. Hér hefði greinargerðin þó að ósekju mátt vera
langtum ítarlegri. Hefði ekki verið ástæða til að fara gegnum dóma, til dæm-
is í alvarlegustu afbrotunum, manndrápum; hvaða reglur giltu um sakhæfis -
vottorð, voru það einvörðungu duttlungar sem réðu því hvort þau voru
lögð fram eða var gert ráð fyrir þessu í refsirétti?
Loks má geta þess að á þriðja áratug 19. aldar spannst mikil umræða í
Danmörku um sakhæfishugtakið en þar áttust við læknirinn Frantz
Gotthard Howitz og helsti lögspekingur Dana á þessum árum, Anders
Sandøe Ørsted.8 Ørsted hélt fram réttarfarskenningum byggðum á heim-
speki kants, þar sem frelsi viljans var ráðandi og því ekki mikið svigrúm
til að firra menn ábyrgð á eigin gerðum. Læknirinn Howitz sagði þennan
mannskilning ganga gegn öllu því sem heimur reynslunnar — og þá ekki
síst sálfræðinnar — kenndi; að vissulega gætu margvíslegar ástæður leitt
til þess að menn misstu vitið og gætu því ekki talist ábyrgir gerða sinna.
Þessi umræða vakti mikla athygli í Danmörku og blönduðu allmargir sér
í hana.
og því má spyrja: Ætli þessi umræða hafa ratað til Íslands? Loks, ef
maður var sýknaður vegna geðveiki — hvað beið hans þá? var hann þá ein-
faldlega frjáls ferða sinna?
andmæli122
8 Carl Henrik koch, Den danske idealisme, 1880–1880. (kaupmannahöfn: Gylden -
dal 2004), bls. 177–208.
Saga haust 2014 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:15 Page 122