Saga - 2014, Page 134

að gagnkvæm aðlögun hafi átt sér stað í bæjum á Íslandi, þar sem Danir
löguðu sig að menningu meirihlutans og meirihlutinn að menningu þeirra.
Hér hafi verið um að ræða „fjölmenningu“ í samtímalegum skilningi, þar
sem allir samfélagsþegnar njóta borgararéttinda án þjóðernisuppruna, geta
haldið í menningarlegan uppruna sinn, ræktað tengsl við upprunalandið og
lagt sitt af mörkum til samþættrar menningar búsetulandsins (bls. 29). en
þessi sjónarmið virðast ekki í samræmi við þau orð höfundar að slík „fjöl-
menning“ hafi verið reist á stöðu valdamikils hóps útlendinga sem þurfti
ekki að læra íslensku eða laga sig um of að siðum „heimamanna“, eins og
það er orðað, og að þeir hafi verið leiðandi afl sem innlendir bæjarbúar
„öpuðu eftir“ (bls. 115). og það sama á við um þau rök að vegna stjórnmála-
tengsla við Danmörku sé „ekki ólíklegt“ að Danir hafi litið á sig sem fulltrúa
danska meirihlutasamfélagsins í ríkinu á einu jaðarsvæði þess (bls. 14). ef
sú túlkun er rétt eru þeir komnir í ákveðið umboðshlutverk á Íslandi. ein
leið til að komast því hefði verið að kanna samband danskra innflytjenda
við danskt ríkisvald, eins og áður hefur verið vikið að. Í því samhengi hefði
mátt velta fyrir sér hvort danskir kaupmenn nutu velvildar og greiðasemi
ráðamanna í kaupmannahöfn.
Í ritgerðinni er lauslega vísað í eftirlendufræði án þess þó að taka
afstöðu til þess hvort Ísland hafi verið dönsk nýlenda eða hjálenda. Höf -
undur tekur fram að misvægi þjóðanna hafi ekki aðeins stafað af formlegum
pólitískum yfirráðum Dana á Íslandi heldur einnig ákveðnu „menningar-
legu, félagslegu og efnahagslegu forræði“ (bls. 88). Hins vegar hafi völd
Dana falist í samspili raunverulegs forræðis og þess að Íslendingar skynjuðu
að danskur uppruni sem slíkur væri verðmæti, að Danir hefðu ákveðna
tengingu við framfarir og nútímann sem þeir sjálfir byggju ekki yfir. Því hafi
fylgt „menningarlegt auðmagn“ að vera danskur á Íslandi á fyrstu áratug -
um 20. aldar. Um það þarf ekki að efast, en hér hefði mátt huga meir að
valdatengslum og stéttamun. Þótt efri lög íslensks samfélags hafi einkum
tekið upp siði Dana og blandast dönskum innflytjendum átti það ekki við
um marga lægra setta Reykvíkinga eða dreifbýlisfólk sem taldi borgina
„danska“ og „óþjóðlega“, eins og bent er í ritgerðinni.
Þótt vísað sé til sérstöðu Dana á Íslandi er í raun ekki fjallað mikið um
valdamun Íslendinga og Dana á fyrsta áratug aldarinnar. Fullyrða má að
valdastaða Dana hafi ekki aðeins verið forsenda þess að unnt var að mynda
þverþjóðleg rými, heldur hafi hún einnig átt mikinn þátt í að gera þeim
kleift að viðhalda lífsháttum sínum og venjum án þess að hafa áhyggjur af
afstöðu „innfæddra“, eins og höfundur nefnir Íslendinga á einum stað og
undirstrikar þannig undirskipaða stöðu þeirra. einnig verður að líta til þess
að íslensk embættismannastétt hafði ákveðnu hlutverki að gegna í þessu
valdakerfi. og þegar efnið er sett í samhengi við sjálfstæðisbaráttuna — eða
í eftirlendusamhengi — var það fullkomlega fyrirsjáanleg þróun að Íslend -
ingar legðu aukna áherslu á samlögun eftir að valdahlutföllin breyttust.
andmæli132
Saga haust 2014 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 17.5.2019 10:15 Page 132