Saga - 2017, Blaðsíða 39

helgi þorláksson
Menningarminjar
Í tímaritinu Sögu er efnt til umræðu um menningarminjar. Sam -
kvæmt lögum telst ærið margt til menningarminja og er því eðlilegt
að sú spurning leiti á hvort slíkum minjum þurfi að forgangsraða
þegar kemur til verndunar. Hvernig yrði það þá helst gert? Við hvað
ætti einkum að miða? Hér ætla ég að lýsa aðkomu minni að hús-
verndun í Reykjavík og beini athygli einkum að Ingólfstorgi og
Landsímareit en fjalla í leiðinni um kirkjugarðinn Víkurgarð.
Umfjöllunin sýnir einnig hvernig afstaða til menningarminja hefur
mótast og breyst og er enn í mótun.
Húsverndun hófst fyrir alvöru hérlendis með því að lið röskra
manna tók sig til árið 1973 og málaði húsin á Torfunni, öðru nafni
Bernhöftstorfu. Aðrir risu upp til andmæla og talað var um að
glórulaust væri að vernda „danskar fúaspýtur“ og var þá vísað til
þess að þeir sem reistu hús og efndu fyrstir til starfsemi á Torfunni,
á fyrri hluta nítjándu aldar, voru knudtzon kaupmaður og Bernhöft
bakari. Núna vefst varla fyrir neinum lengur að dönsk menning
mótaði hina íslensku á ýmsa lund og Bernhöftstorfuhúsin eru ís -
lenskar menningarminjar.
Um 1975 hófst barátta fyrir verndun húsa í Grjótaþorpi. Hug -
myndum um verndun þorpsins var lýst í skýrslunni Grjótaþorp 1976
(1977).38 Þarna birtist sú hugsun að heilt hverfi skyldi varðveitt en
ekki aðeins stakar byggingar sem töldust „sögufræg minnismerki“,
eins og Stjórnarráðið, Menntaskólinn í Reykjavík eða Alþingishúsið
svo að dæmi séu tekin, og í Grjótaþorpi væri Vinaminni e.t.v. í þess-
um flokki. Hugmyndin um flutning húsa í Árbæjarsafn, sem væru
sérvalin sem sýnishorn fyrir ákveðnar gerðir, var af allt öðrum toga.
Grjótaþorpið skyldi ekki verða safn heldur lifandi byggð.
Á sama tíma og vakning varð um verndun húsa varð mörgum
tíðrætt um „dauða miðbæjarins“ og að eitthvað yrði að gera til end-
urlífgunar. Atvinnustarfsemi sem áður var í miðbænum hafði flust
álitamál38
38 Grjótaþorp 1976. Könnun á sögu og ástandi húsanna. Texti eftir Nönnu Hermans -
son og Júlíönu Gottskálksdóttur. Hjörleifur Stefánsson og Stefán Örn Stefáns -
son sáu um ástandskönnun og mældu upp með öðrum (Reykjavík: Árbæjar -
safn 1977).
Helgi Þorláksson, prófessor emeritus, Háskóla Íslands, htho@hi.is
Saga haust 2017 _11_(13.11.).qxp_Saga haust 2004 - NOTA 25.10.2017 12:53 Page 38