Vísir - 17.06.1944, Qupperneq 45

VÍSIR — Þ J ÓÐHÁTÍÐ ARBLAÐ
45
geysi-vöxtur í viðfangsefnum
þar hefir átt sér stað, frá því
sem var, er sveitarfélögin í önd-
verðu höfðu aðeins tvö verk-
efni: fátækraframfæx;slu og bú-
fjár- og húsatryggingar. Nú er
íatækraframfærslan að hverfa
úr sögunni, tryggingafyrir-
komulagið útrýmir henni sýni-
lega alveg að lokum. Trygging-
ar húsa, lausafjár og búfjár eru
nú einnig komnar í miklu full-
komnara horf og hafa verið
skipulagðar þannig, að sveitai’-
félögin korna þar lítið við sögu
meir. En þó þessi tvö uppruna-
legu viðfangsefni hverfi eða um-
breytist, koma ótal önnur ný og
mikilvæg í þeirra stað fyrir
sveitarfélögin til að glíma við,
og hefir lítillega verið á það
drepið hér að framan.
Eins og yfirlit þetta ber með
sér, hefir aðallega verið dvalið
við kaupstaðina og kauptúnin,
vegna þess, að þar er um að
ræða nýmyndun, sem fyrst
verður til með viðreisnartima-
bilinu og á sinn mikla þátt í
því, að viðreisnin sjálf hefir
tekizt.
Sveitarfélög þau, sem ekki
eru kauptún eða kaupstaðir —-
gömlu sveitarfélögin eða land-
sveitirnar — hafa þó ekki
staðið í stað á þessu tímabili.
Þar hafa sveitarfélögin einnig
unnið margskonar þrekvirki, og
skal aðeins bent á þann1 þátt,
sem þau hafa átt í vegamálum,
brúagerðum og símalagningum
um okkar strjálbýla og stóra
land. Þau hafa nú einnig all-
víða snúið Sér að rafmagnsmál-
um, og skólamálum sínum
keppast þau nú við að reyna að
koma í það horf, er til fram-
húðar megi verða, með heima-
vistarskólum. Fjái’hagur þeirra
er yfirleitt góður og 47 af sveit-
arfélögum þessuni — en þau
eru alls 165 — höfðu enga fá-
tækraframfærslu árið 1942, en
fyrir það ár eru síðustu skýrsl-
ur um fátækramál tilbúnar.
öllum þeim, sem kynna sér
•þessi mál að nokkru ráði, mun
verða ljóst að eitt er það, sem
sérstaklega á sök á því, að land-
sveitirnar hafa ekki orðið eins
mikil lyftistöng atvinnulífs,
menningarlifs og almennra
framfara eins og bæjarfélögin
og kauptúnin hafa orðið, og það
er fámennið og dreifbýlið þar.
Þessvegna hefir þar verið leitað
til víðtækai’i samtaka í öllum
stærri málum, og hefir þá ým-
iskonar samvinnufélagsskapur
orðið helzta athvarfið. Þar var
hægt að dreifa byrðunum á
fleii’i herðar og ná til stærri
svæða. Þetta bendir ótvírætt til
þess, að líklegt í'áð til aukinna
framfara í sveitum landsins
væri það, að taka upp aftur ein-
hvei’skonar fjórðunga- eða
amtaskiptingu, eins og áður
var, en lögð var niður 1907. Nú
hamla samgönguvandræðin því
ekki, að slíkt fyrirkomulag
komi að fullum notum, eins og
þau gerðu hér frá 1872—1907.
Ef slík amts- eða fjórðunga-
skipting kæmist á — og sæmi-
lega væri fyrir fjárhag þeirra
séð — mundi margt breytast til
batnaðar í sveitunum unx at-
vinnuhætti og félagsmál. Sýslu-
félögin áttu upphaflega að verða.
slíkar samtakaheildir fyrir
sveitir landsins, og þvi var þeim
strax með tilskipuninni 1872
ætlað mikið verksvið og vald.
En svo einkennilega hefir farið,
að sýslufélögin hafa eins og
klemmst á milli rikisins og
sveitarfélaganna og vald þeirra
og afskipti farið síminnkandi.
Sýslurnar sýnast því vera að
verða næstum þýðingarlausar
hvað sveitarstjórnarmál snertir.
VI.
Sveitarfélög
framtíðarinnar.
En þegar dauðamerkin á
sýslunefndunum eru nú að
verða öllum auðsæ, birtist. í
þjóðfélaginu vísir að nýrri teg-
und sveitai’félaga og hún mun
áreiðanlega verða réttnefnd
„sveitarfélög framtíðarinnar“.
Þessi sveitarfélög eru sveita-
þorpin eða sambyggðirnar í
sveitunum.
Á Islandi hefir aldrei verið
til „bær“ eða „þorp“ i sveit, fyr
en nú síðustu árin, að nokkur
slik eru að myndast, og verða
það þau, sem greinilegast sýna
yfirlxui’ði sambýlisins i sveitun-
unx yfir dreifibýlið.
Það er spá mín, að þessi nýju
sveitarfélög — sveitaþorpin —
verði upphaf eigi minna né ó-
merkara landnáms 1 sveitum
landsins en kaupstaðir og kaup-
tún hafa orðið á ströndum
þess. Vísirinn að Reykjavík var
ekki stór um 1786, er hún fékk
„fríheit“ sín eða fyrstu kaup-
staðarréttindi, og nú hafa verið
á ferðinni tillögur um „fríheit",
ef svo mætti kalla jxað, fyrir
„stærsta sveitarþorp“ landsins
Hveragerði í ölfusi.
„Ægir gamli“, sem einangraði
okkur svo lengi, að við nærfellt
gleymdumst alveg unxheiminum
í nxörg hundruð ár, hefir nú
bætt fyrir það með því að skapa
á ströndinni kaupstaði og kaup-
tún, sem einskonar útverði okk-
ar nýju menningar. En nú, við
aldaskiptin og endurheimt full-
veldisins, á straunxurinn að snúa
við. Hin nýja tegund íslenzkra
sveitarfélaga, sveitai’félög fram-
tíðarinnar, eiga að rísa í sveit-
'uni landsins. Þar sem skilyrði
eru bezt til slikra þorpamynd-
ana verður að tryggja að þau
geti i’isið upp ,og Alþingi og rík-
isstjói’n verða að sjá um að þau
„fríheit“, sem þar verða veitt,
verði jafn langt á undan sínum
tíma nú eins og „fríheitin“ 1786
voru langt á undan þeim tíma.
Má í því sambandi benda á, að
eitt af ,friheitum“ einvaldstíma-
bilsins var það, að í kaupstöð-
unum skyldu menn fá útmælda
ókeypis lóð undir hús og garða,
og ef konungur átti ekld sjálfur
kaúpstaðarlandið, skyldi nægi-
legt land keypt fyrir hans
reikning.
Verði á þessu máli — mynd-
un framtíðar sveitarfélaganna
— tekið með festu og alvöi’u og
þjóðarheildina eina fyrir aug-
xun, mun þróunin næstu öldina
verða sú, að sveitarfélög fram-
tíðarinnar — sveitaþorpin —
munu ekki aðeins lyfta þjóðinni
í andlegu og efnalegu tilliti eins
mikið og sveitarfélög endur-
reisnartímabilsins — kaupstað-
irnir og kauptúnin — gerðu,
heldur þeim mun hærra, sem
moldin er frjórri en særinn.
Læt eg svo þessum hugleið-
ingum lokið og vil minna á, að
hver sú þjóð, sem leggur rækt
við sveitarmálefni sín, treystir
þann grundvöll, sem sjálf rík-
isheiídin stendur á, þvi eins og
reynt hefir verið að sýna lítil-
lega fram á í þessum línum,
hafa þau ekki lagt hvað minnst-
an skerf til þess, að sá árangur
hefir náðst í framsókn þjóðar-
innar, sem raun ber vitni. Því
auk alls þess, sem hér hefir ver-
ið á drepið, hafa sveitarstjórnir,
bæjarstjórnir og fleiri slikar
nefndir heima í sveitarfélögun-
um oftast verið sá skóli, er
margir mætustu og beztu menn
þjóðarinnar hafa þjálfast i, svo
þeir yrðu þess megnugir, að
leggja meira af mörkum í bar-
áttunni fyrir framtíð og frelsi
Islands.
12