Vísir - 17.06.1944, Qupperneq 74

74
VÍSIR — ÞJ.ÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
Sjálfum var honum ljóst,
hversu ófullnægjandi ráðstafan-
ir dönsku stjórnarinnar voru,
að skipa aðeins einn lækni fyrir
allt landið, og hafði hann ekki
lengi dvahð hér, fyrst á Bessa-
stöðum, síðar í Nesi, er hann tók
að kenna nokkrum efnilegum
stúdentum læknisfræði. Honum
auðnaðist að stuðla að því og
koma í framkvæmd, að 3 fjórð-
ungslæknar voru skipaðir, sinn
í hvern landsfjórðung, læknar,
er reyndust duglegir og starfs-
hæfir menn. Þá má geta þess,
að þegar Bjarni læknir kom
hingað til landsins, kom hann
með lærða ljósmóður, og hóf
skömmu síðar kennslu fyrir
ungar stúlkur innlendar í þeirri
grein. Hvorttveggja þetta sýnir
hversu mikinn áhuga hann
hafði í starfi sínu, en því mið-
ur var liann mjög heilsutæpur,
og naut sín ekki sem skyldi af
þeim ástæðum.
Fyrst eftir að landlæknir sett-
ist hér að, setti hann á stofn
lyfjabúð í Nési, og kenndi ung-
um Islending hið nauðsynleg-
asta í þeim fræðum, og nokkr-
inn árum síðar voru sett ákvæði
um rekstur lyfjabúða hér á
landi.
Eins og fyrr er lauslega get-
ið, var hið hörmulegasta ástand
ríkjandi hér á landi um það
leyti, er Bjarni læknir settist
hér að. Fátækt fólksins, vegna
illrar stjórnar og harðæris, var
takmarkalaus. Ofan á það bætt-
ist svo aðkomnar drepsóttir;
bólusótt o. fl. af því tagi. Holds-
veikin var ægileg veiki og mjög
útbreidd. Við báðum þessum
plágum reyndi Bjarni læknir að
reisa rönd. Ákvæði voru sett
um sóttvarnir viðvíkjandi bólu-
sótt, og eins hvað holdsveikina
snerti. Má segja, að þó geta
Bjarna læknis til stórumbóta í
heilbrigðismálum næði skammt,
þá hafi hann samt reist grund-
völl, sem hægt hefði verið að
byggja fljótlega ofan á.
En svo líða ár, áratugir, næst-
um eitt hundrað ár, að mjög
litlar breytingar eru gerðar, til
viðbótar því, er Bjarni Pálsson
hafði gera látið. Má geta þess,
að jafnvel læknakennsla sú, er
komin var á fót hér, lognaðist
út af að mestu 1796.
Skömmu eftir aldamótin 1800
var hafizt handa um bólusetn-
ingu gegn bólusóttinni, er oft
og mörgum sinnum hafði geng-
ið hér á landi og strádrepið
fólkið. Reyndist hin enska að-
ferð ágætlega, og liefir þessi
plága ekki gert vart við sig að
ráði siðan.
Við getum augnablik látið
hér staðar numið, og athugað
hvernig heilbrigðisástandið er
um miðja nítjándu öld. Upp og
niður hefir það gengið. Mann-
dauði hafði á þessu tímabili
verið gífurlegur, en viðkoman
hins vegar allmikil. Er talið, að
á árunum 1760—1850 hafi fólki
hér á landi fjölgað um 16.000,
þrátt fyrir allt andstreymi. Far-
sóttir æddu um landið, að und-
antekinni bólusóttinni, kikhósti,
mislingar, inflúensa og skar-
latssótt, og blóðsótt. Gengu þær
allar yfir til skiptist og með
stuttum millibilum, og gerðu
mikinn usla. Barnaveikin var
einkum mjög skæð í börnum
og unglingum. Holdsveild gætir
mikið, svo og sullaveiki. Aftur
á móti er lítið minnzt á berkla-
veiki. Þó að nokkrar líkur séu
til, að sú veiki hafi gert vart
við sig hér um langt skeið.
Má sem dæmi nefna, hversu
skæðar farsóttirnar gátu verið,
að árið 1846 er talið að 2000
manns hafi látizt af völdum
mislinga. Ungbarnadauðinn er
hið ömurlegasta og um leið
hinn átakanlcgasti vottur um
bágborna heilbrigðishætti þess-
ara tíma.
Árin 1841—1850 deyja hér á
landi 343 af þúsundi lifandi
fæddra barna, áður en þau
verða ársgömul (í Danmörku
á sama tíma 139). En mestur
varð ungbarnadauðinn 1846, þvi
þá dóu 654 af hverju þúsundi.
Þó má geta þess, að danskur
læknir er starfaði í Vestmanna-
eyjum, réði að mestu niðurlög-
um ginklofans svonefnda, en af
hans völdum dóu að jafnaði i
mörg ár 75 af hverju hundraði
nýfæddra barna þar i eyjum.
Hefir þessarar skæðu veiki
varla orðið vart síðan.
Ný viðhorf.
Árið 1874 fékk Alþingi lög-
gjafarvald og fjárforræði, má
þá hiklaust telja að gjörsam-
lega ný viðhorf myndist í heil-
brigðismálum þjóðarinnar, og
það mjög fljótlega. Hinn mikli
róður var þá hafinn fyrir eigin
tilverknað og ávallt síðan hert-
ur, og það svo mjög síðustu ár-
in, að á sumum sviðum geta
þessi mál verið öðrum þjóðum
til fyrirmyndar, eins og síðar
mun sýnt verða fram á i þess-
ari grein.
Framfarirnar eru svo stór-
stígar og skynsamlegar, að
undrun sætir, enda hefir margt
stuðlað að því að svo yrði. Virð-
ingarverður áhugi löggjafanna,
miklar framfarir læknavísinda
erlendis, og ekki sízt afburða
duglegir og gáfaðir læknar, er
þjóð okkar hefir átt, er beitt
hafa allri orku sinni til þess
að leiða heilbrigðislöggjöf okk-
ar og heilbrigðismál inn á far-
sælar brautir.
Árið 1874 er málum þannig
komið hér á landi, að fólks-
fjöldi hafði aukizt upp í tæp
71,000 manns. Héraðslæknum,
eða réttara sagt aukalæknum,
hafði fjölgað um 5, og ljós-
mæðrum hafði einnig fjölgað
verulega. Fyrirmæli um bólu-
setningu og sóttvarnir voru enn
óbreytt, en bólusetningar betur
ræktar en áður. Höfuðafrek
þessa tímabils er það, að augu
manna opnast fyrir því, hve
sullaveikin er útbreidd i land-
inu. Rannsóknir eru hafnar
1863 og átta læknar sig nú fyrst
á því, hverjar voru þær réttu
orsakir þessarar skæðu veiki.
Og þá fyrst var hægt að gera
ráðstafanir til þess að hefta út-
breiðslu hennar. En liér var
ekki um smámuni að ræða, því
á þessum tímamótum má telja
líkur fyrir, að einn maður af
hverjum 60 á íslandi hafi verið
sullsýktur. Skömmu fyrir 1874
var hið fyrsta sjúkrahús starf-
rækt í Reykjavík og raunar á
landinu. Má geta þess, að hér

_

1S74 •004 1050 1050
I keOAi \v KI.57 tti 6,8é Kl i w Kr. • ♦9.07 Ö|]
Greiðslur úr rikissjóði til lækna-
skipunar og heilbrigðismála fyrr
og nú.
höfðu fyrr verið reknir svo-
nefndir spítalar fyrir holds-
veika, en vart hægt að nefna þá
því nafni. Þessi nýja stofnun
hafðist við i óhentugum húsa-
kynnum og bágum, Sjúklingar
á efri hæð hússins, en niðri var
aðalsamkomu- og danssalur
bæjarins. Næsta sjúkrahús var
reist á Akureyri, með 8 sjúkra-
rúmum 1872). Er því um að
ræða 30 sjúkrarúm á öllu land-
inu þjóðfrelsisárið fræga.
Telja má, að heilbrigðisliætt-
ir liafi á þessu tímabili færzt
í meira menningarhorf. Ung-
barnadauði var að vísu hörmu-
lega tiður, en þó ekki svo mjög
sem áður, eða 243 af þúsundi.
Það er gaman að staldra við
og sjá hver breyting ^verður á
heilbrigðismálum vorum strax
eftir 1874. Á fyrsta löggjafar-
þinginu er læknishéruðum
fjölgað upp í 20, og nokkrum
árum síðar er ákveðið að veita
styrk á fjárlögum til auka-
lækna. Árið 1896 eru slik auka-
læknisembætti orðin 16.
Mikilsvert var það, að 1876
var ákveðið að stofna lækna-
skóla í Reykjavík, og starfaði
hann með miklum ágætum til
þess tíma, að liáskólinn var
stofnaður 1911. Fjölgaði nú
læknislærðum mönnum smám
saman. 1894 sezt augnlæknir að
í Reykjavík, og var honum gert
að skyldu að ferðast um land-
ið, og hefir síðan orðið fram-
hald á þess háttar augnlækn-
ingaferðum. Skömmu síðar sezt
tannlæknir að i Reykjavík, og
1897 einnir dýralæknir.
Á þessu tímabili fjölgar
sjúkrahúsum til muna, og eru
um aldamótin 6, með 170 rúm-
um. Þrátt fyrir þessi tilþrif og
manndóm, er landsmenn sýndu
á þessu sviði, gekk margt erfið-
lega fjöldamörg ár. Fádæma
harðindi gengu yfir landið,
Meðalævi Islendinga 1850—1930. (Karlar til vinstri, konur til
hægri).