Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 92

92
VÍSIR — Þ J ÓÐHÁTÍÐ ARBLAB
Af öðrum skáldum, er uppi
voru um líkt leyti og hinir síð-
astnefndu, má nefna þá Pál
Ólafsson og Kristján Jónsson.
Hínn fyrnefndi var afburða rim-
ari og bezta kinmiskáld síns
tíma. Kristján var íistamaður að
eðli, en var sálsjúkur. Hann dó
27 ára gamall.
Eitt af liinum mestu bók-
menntaafrekum á Isíandi á síð-
ari liluta 19. aldar eru þjóðsög-
ur Jóns Árnasonar. Þjóðsögurn-
ar eru að vísu orðnar til á ýms-
um tímum og geta því ekki tal-
izt til þcssa tímabils í sama
skilningi og t. d. sögur Jóns
Thoroddsens. En á þessu tíma-
bili safnaði Jón Árnason og
samstarfsmenn hans ])eim og
reistu þar með íslenzkri alþýðu-
menningu óbrotgjarnan minnis-
varða.
IV.
Um 1880 befst hin umfangs-
mesta bylting, er nokkru sinni
hefir gerzt í atvinnulífi Islend-
inga. Bæirnir vaxa og með þeim
möguleikar fyrir fjölbreyttara
menningarlífi, en áðnr höfðu
þekkzt með þjóð vorri. Um þær
mundir koma líka ný skáld til
sögunnar, sem í Kaupmanna-
Iiöfn höfðu orðið fyrir áhrifum
bókmenntastefnu þeirrar, er í
Ðanmörku er kennd við Georg
Brandes. Þessi skáld voru Gest-
ur Pálsson, Hannes Haf'stein og
Einar H. Kvaran. Árið 1882
gáfu þeir út ársritið „Verðandi“
í Kaupmannahöfn og Sendu það
heim til IsIandS. I riti þessu
kom stefna Brandesar, natúral-
isminn, fyrst fram í íslenzkum
bókmenntum. I Danmörku olli
bókmepntastefna þessi afar
liörðum deilum, ekki sízt vegna
þess, að hún stóð í nánu sam-
bandi við róttapka strauma í
stjórnmálunum. Hér á landi
hafði rómantíska stefnan aldrei
náð eins miklum tökum á bók-
menntunum og í Danmörku, og
voru ekki fyrir hendi skilyrði
til ])ess að aðrar eins deilur risu
um þau efni og í Danmörku.
Hinir róttæku stjórnmálamenn
voru líka eftirgefanlegri gagn-
vart frelsiskröfum Islendinga
og kunnu að jafnaði betur að
meta menningu þeirra en
íhaldsmennirnir, og var því
eðlilegt að flestir íslenzkir stúd-
entár og reyndar öll alþýða
manna á Islandi befði samúð
með Brandes og stefnu hans.
Af hinum þremur ofannefndu
skáldum, er stóðu að ársritinu
„Verðandi“, lifði Gestur
skemmst. Hann skrifaði ágætar
smásögur, þar sem hann sagði
þjóð sinni margan beiskan sann-
jeikg. Hannes Hafstein gerðist
hinn mesti afburðamaður, bæði
á sviði stjórnmála og bók-
mennta. Mest orti hann á sín-
um yngri árum, og er mikill
kraftur og karlmennska í kvæð-
um hans, brennandi ættjarðar-
ást og bjartsýni á framtíð lands-
ins. Einar Kvaran lifði þeirra
Íéngst. Hann var stórvirkur rit-
höTundur. Hann orti talsvert af
Ijóðum, tvÖ leikrit og margar
sögur. Ymsar af Smásögum
þeim, er hann ritaðí á fyrri ár-
um, eru með því bezta, sem
skrifað hefir verið á islenzku
af þeirri tegund bókmennta.
Hann hafði innilega samúð með
öllum, sem bágt áttu, og lýsir
átakanlega harðýðgi er börn og
aðrir smælingjar voru beittir.
Þorsteinn Erlingsson og Ein-
ar Benediktsson voru nokkurn
veginn jafnaldrar hinna þriggja
siðastnefndu skálda. Mun vera
óhætt að telja þá merkustu
skáld þeirrar kynslóðar. Þor-
steinn var sósíalisti að lífsskoð-
un og hatrammur andstæðingur
kirkjunnar og danskrar yfir-
drottnunar. Hann orti aðallega
ljóð, og er kveðskapur hans all-
ur svo íagaður, að á því sviði
má hann teljast fremstur sam-
tíðai’manna sinna, og mun það
sízt ofmælt. Hvað formið snert-
ir, semur hann sig mjög að hátt-
um hinna beztu alþýðuskálda.
Hugsun hans er óvenju ljós og
mál hans því auðskilið. Þor-
steinn hafði mikil áhrif á sam-
tiðarmenn sina í trúmálum og
stjórnmálum vegna þess að
hann fann hinn rétta búning
fyrir hugsanír sínar. Kveðskap-
ur Einars Benediktssonar er aft-
ur á móti oft harla myrkur og
torskilinn, en því mciri kraftur
er í honum. Annars eru þeir
Þorsteinn og Einar ósambæri-
legir, svo ólíkir eru þeir. Einar
var rnikill vitsmunamaður, fór
víða og rataði í margt. I kveð-
skap sínum var hann hinn mesti
ofurhugi og glímdi jafnan við
hin erfiðustu viðfangsefni.
V.
Langsamlega mestur hluti ís-
lenzks skáldskapar á 19. öld
voru ljóð. Skáldsagnagerð kem-
ur ekki verulega til sögunnar
fyr en á 20. öldinni. Hinar
stærri sögur Einars Kvarans eru
allar ritaðar á 2 fyrstu áratug-
um aldarinnar og sömuleiðis
sögur Guðmundar Magnússonar
(Jóns Trausta), sem hafði all-
rnikla epíska gáfu, en var hroð-
virkur. Á þessum tima ritar
líka Guðmundur Friðjónsson
sínar sögur. Hann er sveitaskáld
og lýsir lífi bænda og baráttu
þeírra við óblíðu náttúrunnar.
Er stíll han§ sérkennilegur og
orðgnóttin geysimikil. En flest
þeirra ljóðskálda, er þá koma
fram á sjónarsviðið, standa að
baki flestum þeim 19. aldar
ijóðskáldum, sem hér eru nefnd
að framan.
1 fornöld gerðu íslenzku
skáldin framleiðslu sína að út-
flutningsvöru. Þeir ortu drápur
og flokka um konunga og aðra
stórhöfðingja víðs vegar um
Norðurlönd og þágu að launum
höfðínglegar gjafir, hirðvist og
annan frama. Þá töluðu allir
Norðurlandabúar sömu tungu,
og það lítur út eins og Islend-
ingar hafi haft eins konar einka-
leyfi á því að yrkja fyrir nor-
ræna stórhöfðingja. Á 19. og
20. öld voru skilyrðin til þess
að íslenzk skáld gætu lagt und-
ir sig lönd á líkan hátt og á
þjóðveldistímanum óendanlega
miklu erfiðari. Fyrst og fremst
urðu þeir að skrifa á erlendum
tungumálum. 1 öðru lagi hafði
á seinni öldum skapazt hámenn-
ing í bókmenntum þeirra þjóða,
sem stóðu Islendingum ijæst að
menningu, og var þvi við harða
samkeppni að etja. Þrátt fyrir
alla þessa örðugleika hefir álit-
legur hópur íslenzkra skálda á
þessari öld farið að dæmi for-
feðranna og tekið að yrkja fyr-
ir erlendar þjóðir. Flestir hafa
þeir leitað til Danmerkur. Helzt-
ir þeirra eru Jóhann Sigurjóns-
son, Gunnar Gunnarsson, Guð-
mundur Kamban og Jónas Guð-
laugsson. Jóhann var bæði ljóð-
skáld og leikritaskáld og ritaði
hæði á dönsku og íslenzku.
Hann hafðí stórkostlega hæfi-
leika og varð víðfrægur fyrir
leikritið Fjalla-Eyvind, sem út
kom árið 1911. Nokkuð af ljóð-
um liggur eftir hann. Það eru
mest lyrisk kvæði, undursam-
lega fögur.
Nokkru yngri en Jóhann er
Gunnar Gunnarsson, og hefst
rithöfundarferill hans skömmu
fyrir heimsstyrjöldina fyrri.
Hann gerðist sagnaskáld og gat
sér brátt hinn ágætasta orðstír.
Sennilega hefir ekkert íslenzkt
sltáld, hvoi’ki fyr né síðar, ritað
eins mikið og hann. Bækur hans
eru nokkuð misjafnar, en sum-
ar þeirra munu vera eitthvað
hið bezta, sem nokkur lslend-
ingur hefir skrifað af þeirri teg-
und bókmennta. Sögúrnar uxn
Ugga Greipsson, sem i raun og
veru er sjálfsævisaga höfundar-
ins, eru t. d. ritaðar af frábærri
snilld. Gunnar var kornungur
þegar hann kom fyrst fram sem
rithöfundur. Hann er því enu á
bezta aldri. Eins og Grímur
Thomsen undi hann ekki er-
lendis og flutti heim til Islands
eftiv pm það bil 30 ára dvöl
í DanmÖrku og er nú farinn að
skrifa á íslenzku.
Guðmundur Kamban kemur
fram um líkt leyti og Gunnar.
Hann er snjall rithöfundúr og
hefir ort bæði sögur og leikrit.
Hann velur sér gjarnan alþjóð-
leg viðfangsefni.
JónasGuðlaugsson ritaði bæði
sögur og ljóð. Hann dó korn-
ungur. Rit hans bera vott um
mikla hæfileika.
Á síðustu tuttugu árum hafa
fjölda mörg skáld komið til sög-
unnar. Af sagnaskáldum má
fi-emsta telja þá Halldór Kiljan
Laxness og Þórberg Þórðarson.
Hinn fyi'nefndi kemur fram á
sjónarsviðið í kringum 1920 og
var þá lítt af barnsaldri. Síðan
hefir hann ritað fjölmargar
skáldsögur og er stórvirkasti
rithöfundur Islands, að undan-
teknum Gunnari Gunnarssyni
og ef til vill Guðmundi Hagalín.
Halldór er sósíalisti og gagn-
rýnir í ritum sínum harðlega
hið núverandi samfélagsskipu-
lag. Hefir hann því frá ýmsum
hliðum mætt allmikilli andúð.
Þó ber bæði vinum hans og and-
stæðingum saman um að hann
sé afburða listamaður, og hann
er af ýmsum talinn fremsta
söguskáld, er uppi hefir verið
með þessari þjóð.
Þórbergur Þórðarson er sér-
stæður rithöfundur. Hann er
mjög einhæfur, en ákaflega
glöggskyggn sálfræðingur.
Sjálfsathugun hans er djúp og
sannleiksástin fráþær. Stílí
hans snilldarlegur, enda er hann
af mörgum talinn hinn mesti
stílsnillingur sem nú lifir á Is-
landi, og er þá mikið sagt, þvi
að margir ágætir stilistar eru
uppi á lslandi nú á dögum.
Fyrir utan þessa tvo síðast-
nefndu ritliöfunda, eru uppi
fjölmörg önnur skáld, sem þess
væru verð, að þeirra væri get-
ið að nokkru. En þar sem rúm-
ið er mjög takmarkað, verður
að nægja að nefna nokkra
af liinum helztu. Meðal þeirra,
er hafa getið sér orðstír sem
söguskáld, má nefna Guðmund
Hagalín, Kristmann Guðmunds-
son, Kristínu Sigfúsdóttur og
Friðrik Brekkan. Mörg fleiri
söguskáld mætti nefna, sem
vafalaust hafa auðgað og munu
auðga hókmenntir vorar, og
mætti rita fjölmargt bæði um
þau og hin, sem þegar hafa ver-
ið nefnd, ef rúm væri til.
Eins og áður er sagt, hefir
skáldsagnagerðin nú á síðustu
tímum alltaf verið að aukast á
kostnað ljóðagerðarinnar. Al-
menningur hefir horfið mjög
frá lestrk ljóða og farið að les§
skáldaögur í staðínú,