Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1967, Side 38

42
ÁRBÖK FORNLEIFAFÉLAGSINS
um hjónabandsbarn að ræða, þá er einsætt, áð faðirinn hefur
ákveðið það, því á honum hvíldi framfærsluskyldan. Um þetta atriði
tel ég, að þessi Grágásarákvæði veiti nokkrar upplýsingar: ,,Barn
það, er móðir er mundi keypt, er þá arfgengt, er lifanda kömur
í ljós og matur kömur í munn“. Svo í Konungsbók (Grg. 1852, I,
222), en í Staðarhólsbók segir: ,,matur kömur niður“ (Grg. 1879, 98).
Þetta ákvæði um matinn hlýtur að vera heiðið. Kristin lög hafa eflaust
miðað arfgqngina við það, hvort barnið væri skírt, því sá einn átti
rétt í kristnu samfélagi, enda er svo gert í Jónsbók. Þar segir svo
um þetta atriði: „og þó tekur barn arf eftir föður sinn og aðra menn
að það sé getið og eigi fætt, ef þáð kemur lífs í ljós og verður skírt“
(bls. 79).
Af þessu verður ráðið, að í hinu heiðna þjóðfélagi hafi þegn-
réttur hins nýfædda frjálsborna barns miðazt við það, hvort það
hafði nærzt. Hafi svo verið, þá hafði barnið öðlazt þann rétt, sem
stáða þess í þjóðfélaginu að öðru leyti markaði því. Frjálsborið barn
hefur þá orðið að bera út, áður en það nærðist, ef komast átti hjá
sakfellingu vegna manndráps. Um þrælabörn hefur þetta ákvæði
skipt litlu máli, því húsbóndi gat drepið þræl sinn, ef honum sýnd-
ist svo. Gangur mála hefur þá verið sá, að þegar eftir fæðingu hefur
faðirinn ákveðið, hvort bera skyldi barnið út eða það skyldi borið
sér. Ef ákveðið var, að barnið skyldi alið upp, þá var hlúð að því
og það fékk næringu, og þegar er móðirin var búin að öðlast nægan
styrk eftir fæðinguna, bar hún föðurnum barnið til nafngiftar og
viðtöku í ætt sína.
Ekki er þó öllum veitt viðtaka af ætt föðurins, þótt frjálsbornir
séu. Þar um segir í Grágás. „Eigi eru allir menn arfgengir, þótt
frjálsbornir sé. Sá maður er eigi arfgengur, er móðir hans er eigi
mundi keypt mörk eða meira fé eða eigi brullaup til gert eða eigi
föstnuð" (Grg. 1852, I, 222, 1879, 66). Þegar þannig stóð á, hafa
eftirfarandi ákvæði Grágásar gilt: „Ef sá máður kvongast fyrir ráð
skaparfa síns, þá á það barn eigi arf að taka, enda á barn það að
hverfa í móðurátt að framfærslu, til þess er það er 16 vetra gamalt“
(Grg. 1852, I, 223, 1879 67).
í þessu sambandi er rétt að athuga, hvernig farið hafi um óskír-
getin börn í heiðnum sið. Af Grágás, einkum festarþætti hennar, sést
að í sambandi við skírlífisbrot gat verið um tvær sakir að ræða,
fyrst legorðssök og síðan, ef brotið bar ávöxt, þá sókn til faðernis
(Grg. 1852, II, 157 og 158 kap.). Mér þykir líklegt, að í heiðni hafi
fyrst og fremst verið um legorðssök að ræða, enda liggja mjög