Andvari - 01.10.1962, Blaðsíða 23

ANDVARI
LANDVÆTTIR OG ÁLFAR
261
sögn Gotasögu var Gotland upphaflega
svo álögum bundiS (eluist), að það sökk
um daga, en var uppi á nóttum. En eftir
að eldi var þar komið í land, sökk það
aldrei. í norskum þjóðsögnum frá síðari
öldum er skýrt frá dularfullum eyjum,
sem einungis voru uppi með köflum, og
um Svíney í Færeyjum var sagt, að hún
hefði fyrrum verið fljótandi, en fest fyrir
tilstilli stáls. (í yngri þjóStrú norrænni
er töfrakraftur stáls mjög rómaður til
flestra hluta og því eðlilegt, að það geti
komið í eldsins stað).
Engin ástæða er þó til að ætla, að slík
trú um tímabundna töfratilveru hafi
nokkru sinni komið upp um ísland. Heim-
ildir benda engar í þá átt, og stærð lands-
ins gerir slíkt ólíklegt, ef ekki óhugs-
andi. En Island hefur átt sameiginlegt
með þessum eyjum, að því réðu mátt-
ugar vættir, sem nálgast varð með varúð
og virðingu. Hér er þó ekki um neitt sér-
kenni eylanda að ræða, heldur hefur
sama eða svipað átt við um öll óbyggð
lönd og landsvæði á Norðurlöndum. Til
þess að setjast þar að eða nytja landið
á annan hátt, þurfti fyrst að vingast við
eigendur landsins, vættirnar, eða a. m. k.
gera þær skaðlausar með föstum trúar-
siðurn eða töfrum. í því sambandi hefur
eldurinn verið þýðingarmikið tæki.
Á landnámsöld íslands gegnir siður-
inn að fara eldi um landnám sitt tvö-
földu hlutverki. Auk trúar- og töfraþýð-
ingar sinnar hefur hann réttarfarslegt gildi,
sýnir og tryggir eignarrétt landnemans á
landinu. En milli þessara tveggja hlut-
verka er yfirleitt ógerningur að greina;
þau eru samanfléttuð og hafa bæði verið
þýðingarmikil fyrir landnámsmanninn.
Lagagildi siðarins er þó án efa reist á
upprunalegri trúarþýðingu hans. Sá, sem
með aðstoð elds hefur náð vakli á ákveðn-
um stað og unnið vættir hans, er þar
með einnig orðinn réttur eigandi staðar-
ins gagnvart mönnum.
Landvætta er berum orðum getið
nokkrum sinnum í íslenzkum fornritum,
þó ekki eins oft og nútímamenn hefðu
kosið. En aðrar beinar heimildir urn þær
eru ekki til, þótt myndina megi fylla
eftir öðrum leiðum, samanburði við eðlis-
líkar trúarhugmyndir annars staðar og
yngri þjóðtrú. Þjóðsagnir síðari tíma
verður þó sakir tímamunarins að nota
með varúð og fyrst aS undangenginni
rannsókn á þeirn, þar sem allir yngri og
aÖkomnir þættir cru skildir frá. Eand-
náma hlýtur hér sem oftar að vera megin-
heimildin.
„Það var upphaf hinna heiÖnu laga,
að menn skyldu eigi hafa lröfuðskip i
haf, en ef þeir hefði, þá skyldi þeir af
taka höfuð, áður þeir kærni í landssýn,
og sigla eigi að landi með gapandi höfð-
um og gínandi trjónum, svo aS land-
vættir fælist við.“
Þetta ákvæði Ellfljótslaga, sem án efa
er rétt hermt, sýnir, hve rik áherzla var
lögð á, aS landvættum væri ekki mis-
boÖiÖ. Mann grunar, að mikið hafi veriÖ
í húfi. Af Egils sögu má fá nokkra hug-
mynd um, hvað við lá, ef út af var
brugðið. Þegar Egill er á förum frá Nor-
egi, eftir aS Eiríkur konungur blóðöx
hefur gert hann útlægan, segir sagan:
„Búast þeir ti:l að sigla, og er þeir voru
seglbúnir, gekk Egill upp í eyna. Hann
tók í hönd sér heslistöng og gekk á bcrgs-
nös nokkra, þá er vissi til lands inn. Þá
tók hann hrosshöfuð og setti upp á stöng-
ina. Síðan veitti hann formála og mælti
svo: „Hér set eg upp níðstöng, og sný
eg þessu níði á hönd Eiríki konungi og
Gunnhildi drottningu," — hann sneri
lirosshöfðinu inn á land, — „sný eg
þessu níði á landvættir þær, cr land þetta
hyggja, svo að allar fari þær villar vega,