Andvari - 01.10.1962, Blaðsíða 28

266
KRISTJÁN BERSI ÓLAFSSON
ANDVARI
skömmum tíma breytzt í nafnlausan
landvættaskara og það svo algerlega, að
allar minjar um réttan uppruna þeirra
væru gleymdar. Lagaákvæðið virðist al-
gerlega skera úr um það, að landvætt-
irnar voru eldri íbúar í landinu en mcnn-
irnir, frumeigendur þess og annars eðlis
en mennirnir. Ekki er auðveldara að
fallast á, að bergbúinn, sem Mafur-Björn
bafði skipti við, sé úr ríki hinna dauðu,
og sama gildir um fleiri dæmi úr íslenzk-
um heimildum. Hægt er kannski að
segja, að landvættirnar við Hjörleifs-
böfða mæli ekki beinlínis gegn áakenn-
ingunni, en þar eru þó aðrar skýringar
eðlilegri. Sama á við um Bárð Snæfells-
ás, sem drepið verður á Iiér á eftir.
Það dæmi íslenzkt, sem stendur næst
búálfa- og garðvættabugmyndum á
Norðurlöndum, er að finna í Kristni sögu.
Þar segir um Koðrán á Giljá, föður Þor-
valds víðförla, að bann befði á bæ sín-
um stein, „er þeir frændur höfðu blótað
og kölluðu þar í búa ármann sinn“.
Onnur Iieimild (Þorvalds þáttur víð-
förla) bætir við upplýsingum um þennan
steinbúa. Þar er bann kallaður „spá-
maður“ og sagður varðveita kvikfé
bónda og segja fyrir óorðna hluti.
Armaður Koðráns getur ekki verið neinn
látinn forfaðir. Tíminn leyfir ekki slíkt.
Af beiti bans má þó talsvert ráða um
hlutverk bans. Armaður er bér ekki að
öllu leyti sömu merkingar og ármaður
sem starfsheiti ráðsmanna á konungs-
búum, þótt hvort tveggja sé samhljóða,
heldur stendur það í sambandi við ár,
góðæri, búsækl, en það hugtak hefur
meginhlutverki að gegna í átrúnaði nor-
rænna manna. Armaður Koðráns hefur
vcrið góður árgjafi og búsæld bónda á
lians vakli. Að þessu leyti minnir hann
meira á álfa cn eiginlegar ‘landvættir, en
milli þeirra tveggja flokka er oft mjótt
á mununum.0)
Heitið ármaður hefur víðar verið
notað en á Giljá. Nægir þar að benda á
Ármannsfell, en nafngift þess er vafa-
lítið þannig til komin, að menn bafa
trúað, að einhver ármaður, heillvættur
sveitarinnar og árgjafi, hafi búið i fell-
inu. En heimildir brestur til nánari vitn-
eskju um þá veru.
Fleiri dæmi má nefna um átrúnað á
íbúum steina og fjalla. 1 Harðar sögu
segir um Þorstein gullknapp á Þyrli, að
hann gekk til blóthúss síns og féll þar
fram fyrir þann stein, er hann blótaði,
og mæltist fyrir. Var þá kveðin vísa úr
steininum, sem sagði fyrir víg Þorsteins.
Hvað sem sannfræði sögunnar líður, cr
naumast ástæða til að efast um, að þcssi
frásögn og aðrar svipaðs eðlis hvíli á
þjóðtrú, sem hefur átt djúpan tilveru-
stað í huga íslenzkra bænda, nefnilega
að steinar voru byggðir vættum, scm
unnt var að ciga samskipti við og sýna
þurfti virðingu og jafnvel beinan átrúnað.
Enn er steinadýrkunar getið í Land-
námu. Þar segir um Eyvind þann, er
Flateyjardal nam, að bann blótaði Gunn-
steinana. Að vísu er ekki getið neinna
vætta, sem í þeim steinum hafi búið, en
vilji menn gleyma þeirri varúð, sem býð-
ur að fullyrða ekkcrt, er sízt fjarstæðara
að gera ráð fyrir, að svo hafi verið, beld-
ur en að trúa, að steinarnir sjálfir hafi
verið dýrkaðir ópersónulega. Aðrar heim-
ildir um hreina animatíska trúardýrkun
á Islandi munu a. m. k. vera fáar og
líklegast engar óyggjandi.
Frægastur allra bergbúa mun vera
Bárður Snæfellsás. Um hann hefur verið
skráð sérstök saga. Samkvæmt henni er
Bárður landnámsmaður á Snæfellsnesi,
ættaður að nokkru frá jötnurn og alinn
upp af Dofra í Dofrafjöllum, en hvarf
í lifanda lífi í jöklana og veitti grönnum
sínum margvíslega aðstoð þaðan. Segir
í sögunni, að „þeir trúðu á hann nálega