Andvari - 01.10.1962, Page 31

ANDVARI
LANDVÆTTIR OG ALFAR
269
ungis til. Þessar verur hafa oft runnið
saman í vitund manna og fengið ljáða
eðlisþætti hver af annarri. Landamerki í
heimi þjóðtrúar eru yfirleitt óljós. Trúin
er ekki uppstokkað rökkcrfi fræðimanna,
þar sem eitt útilokar annað. Samt er
ástæða til að ætla, að landvættatrúin
eigi að verulegu leyti upptök sín á ein-
um stað, en út í þá sálma verður ekki
farið hér.
II
Alfar eru iðulega nefndir í sörnu andrá
og goðin. „Hvat es með ásum, hvat es
með álfum?" segir í Völuspá, og víðar í
Eddukvæðum kemur fyrir sambandið
æsir—álfar. Einkum virðast álfarnir
tengdir Frey. Hann er sagður búa í Álf-
heimum, og má ætla, að það sé aðferð
goðsögunnar til að segja, að álfarnir séu
undir forystu frjósemiguðsins settir.8)
í Heimskringlu (Ólafs sögu helga,
XCI. kap.) er getið um álfablót. Segir
þar frá för Sighvats Þórðarsonar, sem
hann fór í erindum Olafs konungs Har-
aldssonar haustið 1019 til Svíþjóðar, sem
þá var enn að mestu heiðið land. Frá
þessari ferð eru til samtímaheimildir,
Austurfararvísur Sighvats sjálfs, sem
hann mun hafa kveðið, ef ekki að ein-
hverju leyti í ferðinni sjálfri, þá iljót-
lega eftir heimkomuna.
Eftir nokkuð skrykkjótt ferðalag, kom
skáldið ásamt förunautum sínum austur
urn Eiðaskóg, sem skilur Noreg og Svía-
ríki. Hann kemur á bæ einn, en cr út-
hýst, og hið sama gerist á þremur hæjum
í röð. Ástæður þessara köldu móttakna
var, að rnenn héldu heilagt, álfablót stóð
yfir. Á öllum bæjunum er hóndinn
nefndur sama nafninu, Ölver. Ótrúleg
tilviljun væri, ef það hefði verið jaun-
verulegt nafn þeirra allra. Hitt er lík-
legra, að hér sé um að ræða starfsheiti,
nafn, sem bendi á hlutverk þeirra við
blótið.
Blótið veldur ógestrisninni. Það gefur
okkur upplýsingar um eðli þeirrar trúar-
iðkunar, sem þarna hefur átt sér stað.
Hún hefur verið lokuð einkadýrkun, sem
hvert heimili hélt út af fyrir sig, án
afskipta og þátttöku annarra, og er skilj-
anlegt, að gestir væru illa séðir við slíkt
tækifæri. Sú skoðun hefur komið fram,
að hér sé urn að ræða heiðna jólahátíð,
en fullvíst er, að sú hátíð er eldri cn
kristni á Norðurlöndum. Hefur tíma-
setning Snorra, en hann segir hin fornu
jól hafa verið miðsvetrarblót, verið dregin
í efa af formælendum þessarar tilgátu,
sem telja, að jólin hafi verið haldin
síðla hausts, eða á þeirn árstíma, sem
ferð Sighvats var farin. Idin norrænu jól
voru frjósemihátíð; þá var blótað til árs,
og Freyr hefur öðrum goðum framar
verið tengdur hátíðinni. Nú eru álfarnir
nátengdir Frey og því ekki ólíklegt, að
þeir hafi notið dýrkunar við sama tæki-
færi.10)
Um álfablót á íslandi er getið í Kor-
máks sögu, en eðli þess er annað. Það er
ekki til árbótar, heldur ráð til lækningar
sára: „Hóll einn er héðan skammt í
brott, er álfar búa í. Graðung þann er
Kormákur drap, skaltu fá og rjóða blóð
graðungsins á hólinn utan, en gera álf-
um veizlu af slátrinu og mun þér batna."
Þessar línur hafa ýmsir erlendir fræði-
menn oft misskilið. Orðið Iióll segir
greinilega, að hér er átt við upphækkun
gerða af náttúrunnar hendi, en ekki haug
gerðan af manna völdum. Orðið hefur
þó iðulega verið þýtt á norðurlanda-
málin og þýzku með höj, hög og Hilgel,
en þau orð eru tvíræð og þýða bæði hóll
og haugur og sums staðar er haugur
aðalmerkingin. Af þessu hefur svo sú
ályktun verið dregin, að hér sé átt við
grafarblót, fórn til hinna dauðu. Slíkt