Andvari - 01.01.2001, Side 163

ANDVARI
„SAMFERÐAMENN MÍNIR MEGA FYLKJAST UM MIG OG HLÝÐA Á JÁTNINGAR MÍNAR"
161
getið af sér hefð sem enn sér ekki fyrir endann á og ná áhrifin til skáldsagna
ekki síður en til sjálfsævisagna. Það sem helst markar tímamót í aðferð
Rousseau er hvemig hann leitar aftur í bamæskuna til þess að útskýra per-
sónuleika sinn; hann gerir sér grein fyrir því að áhrif sem börn verða fyrir á
fyrstu árum ævinnar setja varanlegt mark sitt á sjálfsmynd þeirra, persónu-
leika og lífsferil. Hafa verður í huga að þetta er fyrir tíma Freuds og sálar-
fræðinnar og löngu áður en menn gerðu sér almennt grein fyrir mikilvægi
bemsku- og uppvaxtarára fyrir farsæld fullorðinsáranna.
Með sjálfsævisögum Ágústínusar og Rousseau verða til bókmenntalegar
formgerðir sem ótal síðari tíma höfundar virðast hafa tekið mið af við sjálfs-
ævisagnaritun. Ágústinus segir sögu af falli, frelsun og upprisu og þetta ferli
skýtur upp kollinum í ótal síðari tíma sjálfsævisögum og má meðal annars sjá
í þeim verkum sem marka upphaf íslensku sjálfsævisögunnar. Rousseau ritar
þroskasögu og varnarrit sem einnig gat af sér óteljandi verk svipaðrar teg-
undar þegar fram liðu stundir.
III
Hér að framan hefur upphaf hinnar vestrænu sjálfsævisögu verið rakið í gróf-
um dráttum og með miklum einföldunum. Það segir sig sjálft að engin bók-
menntategund stekkur fullsköpuð fram í einu eða tveimur verkum en það
getur þó verið gagnlegt að draga fram skýrar útlínur í þeirri tilraun að kalla
fram eðli og einkenni tegundarinnar. í kaflanum „Bókmenntir um sjálfið" í
íslenskri bókmenntasögu III skrifar Matthías Viðar Sæmundsson:
Þegar sjálfsævisagan er skoðuð kemur í ljós að hún er sprottin upp úr margs konar texta-
gerðum, upphafið er ekki heilt og samfellt heldur ósamstætt, sett saman úr brotum héðan
og þaðan. Það má til dæmis sjá af íslenskum sjálfsævisögum 18. aldar en innan þeirra
mættust hefðir þjóðsagna, helgisagna og skáldsagna. Þetta veldur því að sögulegt yfirlit
er miklum annmörkum háð. Setja verður fyrirvara við hugtök eins og upphaf, uppruna,
byrjun og tilurð, rétt eins og gildir um skáldsöguna.3
Með slíkan fyrirvara í huga má þó rekja upphaf íslenskrar sjálfsævisagnarit-
unar til ferðasagna sem ritaðar voru á fyrri hluta 17. aldar. Menn sem heim-
sótt höfðu framandi lönd lýstu reynslu sinni í formi endurminninga og báru
slíkar frásagnir ýmist keim hlutlægrar frásagnar þar sem áherslan var á að
lýsa hinum framandi slóðum eða þær báru vitni persónulegri, tilfinningalegri
upplifun höfundar sem lagði minna upp úr hlutlægum lýsingum. I þessum
sögum var hvorki leitast við að segja heildstæða sögu af lífsferli þess sem
skráði frásögnina né var um að ræða að höfundarnir túlkuðu eigið sálarlíf frá
bemsku til fullorðinsára. Eða, svo notað sé orðalag Matthíasar Viðars, þá