Andvari - 01.01.2007, Side 169

ANDVARI
FÁTÆKT OG ÓJÖFNUÐUR
167
raðað er eftir tekjum, og að sumir hópar geta ekki fullnægt þörfum annarra
nægilega vel til að teljast að fullu gjaldgengir á markaðnum, til dæmis gam-
almenni, fatlað fólk og langveikt. John Rawls er sá stjórnmálahugsuður ásamt
Hegel, sem hefur gert skarplegast grein fyrir heimspekilegum forsendum
raunverulegs velferðarríkis. Rawls nálgaðist jöfnuð úr annarri átt en Hegel.
I Kenningu um réttlœti, sem kom út 1971, spurði hann, hvers konar skipulag
hagsýnir menn myndu velja, ef þeir vissu ekkert fyrir um, hvernig hagur
þeirra sjálfra yrði í því, en kynnu samt sem áður skil á helstu staðreyndum og
lögmálum mannlífsins.10 Rawls sagði, að undir slíkum „fávísisfeldi“ (e. veil
of ignorance) myndu þeir semja um, að menn nytu ekki áskapaðra hæfileika,
því að slíkir hæfileikar dreifðust á menn eftir tilviljun, en ekki eftir neinu
réttlætislögmáli. Menn hefðu ekki unnið til námsgáfna sinna, líkamsfegurðar,
söngraddar eða annarra vöggugjafa og ættu þess vegna ekki að njóta einir
tekna af þeim, heldur deila með öðrum. Þess í stað myndu menn undir fávís-
isfeldinum velja leið minnstu áhættu og semja um, að kjaramunur gæti helgast
af því einu, að þeir, sem byggju við verstu kjörin, nytu samt eins góðra kjara
og framast væri kostur á. Þeir myndu „hámarka lágmarkið“, eins og Rawls
orðaði það. Samkvæmt réttlætiskenningu Rawls ætti ekki að jafna kjör, heldur
bæta kjör hinna verst settu eins og auðið væri. Þetta gæti hugsanlega haft í för
með sér ójafna tekjuskiptingu, en réttlæting hennar væri þá sú, að hún gagn-
aðist þeim, sem minnst mættu sín. Undir fávísisfeldinum myndu menn verja
sig gegn versta kostinum, sem væri einmitt að lenda í hópi hinna verst settu,
og þess vegna semdu þeir um að gera kjör hans sem best.11
Kenning Rawls vakti óðar mikla athygli. Ekki þótti síst um það vert, að
jafnaðarstefna hans var öfundlaus.12 Hann hafði ekki áhyggjur af hinum
ríku, heldur hinum fátæku. Ekki átti að jafna kjör til þess eins að jafna þau,
heldur aðeins í þágu hinna verst settu. En frjálslyndir heimspekingar sáu
strax ýmsa annmarka á kenningu Rawls. Hvers vegna yrði til dæmis samið
um það undir fávísisfeldinum, að menn nytu ekki áskapaðra hæfileika og
þeirra tekna, sem af þeim flytu? Mótsögn kann að vera fólgin í því, að annars
vegar hugsi viðsemjendur undir feldinum um eigin hag og kunni skil á helstu
staðreyndum og lögmálum mannlegs samlífs, svo að þeir séu vissulega hæfi-
leikum búnir, og að hins vegar horfi þeir fram hjá því, sem þeir vita um sjálfa
sig samkvæmt skilgreiningu, og meina fólki að njóta áskapaðra hæfileika.
Enn fremur verður engu um það breytt, að menn fæðast með ólíka hæfileika,
þótt þeir eigi þá ekki skilið. Hæfileikarnir eru fastir við þá, ef svo má segja.
Einstaklingar njóta til dæmis líkamsfegurðar sinnar, hvort sem öðrum líkar
það betur eða verr.13 Getur ekki verið, að slíkir hæfileikar séu órjúfanlegir
þættir einstaklingseðlisins? Segir réttlætistilfinningin okkur ekki, að menn
eigi tilkall til slíkra hæfileika, þótt þeir eigi þá ekki skilið? Og eiga aðrir
þessa hæfileika frekar skilið? Einn snjallasti gagnrýnandi Rawls, samkennari