Andvari - 01.01.2008, Page 80

78
GUNNAR KRISTJÁNSSON
ANDVARI
Þau biblíurit sem vísað er til samkvæmt skýringum Eliots eru spádómsrit
Esekíels, Jeremía, Prédikarinn eftir Salómon, Davíðssálmar, píslarsagan og
Emmausgangan.21 Vísanirnar eru ekki í samhengi hver við aðra en engu að
síður er ljóðið sterk heild vegna þeirrar hugsunar sem tengir brotin saman. Þá
hugsun er m.a. að finna hjá breska heimspekingnum Francis Herbert Bradley
(1846 -1924).
Bradley var einn af áhrifavöldum á T.S. Eliot og þar með óbeint einnig
á Stein Steinarr. Bradley „var hughyggjusinni“ segir í skýringum Sverris
Hólmarssonar við Eyðilandið22, þ.e.a.s. ídealisti eða platónisti, hann sótti
mikið til þýsku ídealistanna með þá Johann Gottlieb Fichte, Friedrich
Schelling og Georg Wilhelm Friedrich Hegel fremsta í flokki ásamt
Immanúel Kant. Eliot skrifaði ítarlega ritgerð um Bradley sem var lögð fram
sem doktorsritgerð við Harvardháskóla en ekki samþykkt.23 ,,[F]yrir honum
[þ.e. Bradley] var veruleikinn einn og óskiptur, heild sem ekki er hægt að
deila niður í flokka. Venjubundin hugtök eins og „rúm“ og „tími“ geta aðeins
gefið brotakennda mynd af veruleiknum, sem endanlega er einungis unnt að
tjá sem hið algilda (the Absolute), það sem tengir saman hugsun og veruleik,
vilja og tilfinningu, en án slíks hugtaks verður heimurinn merkingarlaus með
öllu. Við lifum í heimi ásýnda sem bera svip af hinu algilda án þess að birta
það til fulls. En við getum einungis nálgast hið algilda gegnum ásýndirnar
og gegnum reynslu „afmarkaðra miðstöðva“.“ í framhaldi segir höfundur
að allt hafi það hæft vel efahyggju Eliots „og hugmyndum um takmarkanir
þekkingarinnar, en fullnægði um leið að vissu marki þrá hans eftir fullvissu
um algildan veruleik, sem við búum í enda þótt erfitt sé að festa á honum
hendur. Alla ævi, einnig eftir að hann lét skírast inn í ensku biskupakirkjuna
[1927], tókust þessi tvö öfl á í huga Eliots — djúpstæð efahyggja og þrá eftir
algildum sannindum.“
Líkt og The Waste land var tímamótaverk á ferli Eliots og meðal þekktari
ljóða tuttugustu aldar var Tíminn og vatnið tímamótaverk meðal ljóða Steins.
I báðum tilvikum snýst málið um trú og nýja sýn til lífsins og tilgangs þess.
Ljóðin í Tímanum og vatninu eru vissulega ávöxtur djarflegrar „glímu við
eigin vandamál og tilverurök“24. í Tímanum og vatninu hljómar ekki lengur
hinn ögrandi tónn tómhyggjunnar, hugrekki mannsins snýst ekki lengur um
að afneita tilgangi lífsins, eilífðinni og Guði. Hinn holi rómur sem svaraði
„Ekkert, ekkert“ heyrist ekki framar, aðrar hugsanir hafa leyst af hólmi setn-
ingar eins og „Elíft líf er ekki til því miður“. En samt er Tíminn og vatnið
enginn lofsöngur í hefðbundnum skilningi - en inntakið myndi hæfa lofsöng
engu að síður.
I viðtali 1950 sagði Steinn um Eliot og The Waste Land: „Eliot, æ já, nú
er ég orðinn þreyttur á honum, þegar allt kemur til alls er hann bara leiðin-
legur kristinn hundur. Samt sem áður held ég, að hann sé mikið skáld, og