Andvari - 01.01.2008, Side 87

andvari
„HVAÐ TÁKNAR ÞÁ LÍHÐ?“
85
Orðalagið „veruleikinn bak við veruleikann“ minnir óneitanlega eindregið
á hugtakanotkun tilvistarheimspekinganna, m.a. Pauls Tillich35 sem talar
um „God above god“ og „being itself“ og hjá Gabriel Marcel er hugtakið
handanlægni (transcendence) lykilhugtak: veruleiki sem birtist manninum
sem leyndardómur og gegnsýrir lífið allt í stóru sem smáu, vitund um að
handan hins skiljanlega sé eitthvað annað og meira þar sem manninum er
óhætt, þar sem tilvist hans er ekki ógnað heldur þvert á móti, þaðan sem
honum kemur vonin, draumurinn um lausn, tilgangur og merking og þar
sem svar er að finna við spurningu skáldsins í ljóðinu „Eins og gengur“
(1934): „Hvað táknar þá lífið, með ást sína og yl, / og öll þessi börn, sem að
drottinn gefur?“ Undir hrjúfu yfirborði afneitunarinnar sem er svo augljós
og áberandi í ljóðum Steins fram eftir aldri er eindregin og áleitin spurning
um tilgang og merkingu og í þeirri spurningu - með þverstæðukenndum
hætti - er fólgin ákveðin von, hugboð og óljós vitund um að svarið sé aldrei
langt undan.
Þessi vitund um handanlægni er sterk í ljóðum Steins. Óneitanlega minnir
hann í þessu efni á einn borðnaut sinn í Unuhúsi, Halldór Laxness, sem slær
sömu strengi í verkum sínum. Um Stein Elliða í Vefaranum mikla frá Kasmír
segir: „Hugur hans dregst að „... þeim veruleik sem hylst að baki sköpunar-
verksins og ljómar á ásýnd hlutanna“.36 Hinn eilífi veruleiki að baki sköp-
unarverkinu er það sem hann þráir innst inni.37 Halldór lætur skína í þessa
hugmyndafræði vítt og breitt í verkum sínu, nefna má Sölku Völku: veruleik-
inn er að sönnu á Óseyri en til er annar raunveruleiki sem er „veruleikinn
bak við veruleikann11.38 Meðal sýnilegra áhrifa frá klausturdvöl Halldórs er
dulhyggjan sem var þáttur í heimspeki og guðfræði miðalda en ekki andstæða
heimspekilegrar hugsunar. Dulhyggjan gefur mörgum textum Halldórs hvort
tveggja í senn: framandi blæ og andlega dýpt. Hugtök og myndlíkingar eins
og „hinn hreini tónn“, „hið Eina“, „frumhreyfill veruleikans“, „veruleikinn
bak við veruleikann“, „æðri heimur, bak við heiminn“, „undarlegur hljómur
á bakvið alheiminn" og fleira skylt má rekja til þeirrar hefðar sem alla tíð
hefur verið sterk í kristnum klaustrum og í klassískri guðfræði og þá ekki síst
í miðaldaguðfræði og kristnum miðaldabókmenntum - og í tilvistarstefnu
tuttugustu aldar. Grunnur hennar er að stórum hluta platónsk og nýplatónsk
heimspeki.39 Það er ekki ólíklegt að áhrifin frá Stefáni frá Hvítadal og frá
Halldóri Laxness, að ógleymdum Gabriel Marcel skili sér hér í síðustu og
þroskuðustu ljóðum Steins Steinarr.