Andvari - 01.01.2008, Page 102

100
GUÐMUNDUR ANDRI THORSSON
ANDVARI
samþjöppun í máli eða frjálslegt myndmál - ekki einu sinni notkun á sam-
líkingum fremur en beinum myndum - þó að allt þetta skipti vissulega máli.
Það sem gerði Stein að nútímaskáldi var ósköp einfaldlega þetta: hann fékkst
við nútímann.
Það sem umfram allt veldur því að hann náði svo mjög eyrum ungs fólks
sem var að alast upp á seinni hluta 20. aldar var að hann tókst á við knýjandi
tilvistarlegar spurningar nútímans af meiri einurð en ýmsir aðrir. Hann færði
okkur tilgangsleysið. Með þversögnum sínum og hálfkveðnu vísum tókst
hann á við nýja heimsmynd þar sem öll gildi og verðmæti voru á hverfanda
hveli.
Silja Aðalsteinsdóttir bendir á það í grein sinni í Skírni árið 1981 að rauð-
ur þráður í ljóðum Steins hafi verið exístensíalískur.16 Eitt helsta einkenni
þeirrar stefnu er einmitt að hún getur naumast talist stefna fremur en nokk-
urs konar viðhorf og laustengdar hugmyndir uppreisnargjarnra heimspek-
inga sem aðhylltust einstaklingshyggju og gengu út frá þeirri forsendu að
maðurinn hefði frjálsan vilja, gæti valið um það hvert líf hans stefndi. Sumir
existensíalistar voru trúaðir - Dostojevski og Kierkegaard til að mynda - en
aðrir eins og Jean-Paul Sartre, Heidegger og Camus gengu út frá því að mað-
urinn stæði einn í guðlausum heimi og þyrfti að hefjast handa um að finna
sér nýjan tilvistargrundvöll að standa á. Maðurinn er það sem hann gerir úr
sér, ekkert annað - það er, eins og Sartre skrifaði, sjálf frumregla existensíal-
ismans.17 Sú kvöð skapar hins vegar kvíða og jafnvel þá tilfinningu að staðið
sé frammi fyrir hengiflugi.
Eiginlega er ábending Silju um áhrif exístensíalisma á heimsmynd Steins
Steinars svo augljós að hún blasir við um leið og einhver hefur orð á þessu.
Ekki þarf að benda á annað en ljóð eins og Dimmur hlátur úr annarri bók
Steins sem hefst á línunum: „Hæ! / Ég er maðurinn, / hinn eilífi maður / án
takmarks og tilgangs...“ (Kvœðasafn og greinar, bls 81). Og kannski má það
heita einkennilegt að enginn skyldi verða til að setja ljóð hans í þetta alþjóð-
lega hugmyndasamhengi á undan henni. Hinn glöggi bókmenntaskýrandi
Kristján Karlsson fjallar nokkuð um heimspeki Steins í inngangi sínum að
Kvœðasafni og greinum og opnar augu lesenda á snjallan hátt fyrir aðferð
Steins að beita þversögnum og röksemdafærslu ímyndunarafls og tilfinn-
inga, opnar ljóð á borð við Utan hringsins með snjallri túlkun - en meira
að segja hann segir um heimspeki Steins að hún sé „...heimatilbúin, hún er
nakið mál tilfinninga hans, og þess vegna skírskotar hún beint til tilfinninga
lesandans. Hún á ekki stoð í menningarlegri hefð eða hugmyndakerfi. Steinn
var ekki menntaður maður í formlegum skilningi; hann sá og skildi beint og
milliliðalaust.“18
Ef til vill ofmetur Kristján hér hlut háskóladvalar í menntun íslenskra
skálda.