Andvari - 01.01.2008, Blaðsíða 103

andvari
HANN KVAÐST Á VIÐ FJANDANN
101
Uppgangur existensíalismans í Evrópu átti rót í tveimur hryllilegum styrj-
öldum og þeirri vá sem grúfði yfir mannkyni í köldu stríði þar sem kjarn-
orkuvopn gátu þá og þegar farið að fljúga milli andstæðra fylkinga - þetta var
líka tíska og fylgdi jafnvel viss fatnaður, músík og fas slíkum viðhorfum. Hér
á landi var tilvistarvandinn að nokkru leyti af öðrum toga en engu að síður
ærinn. Með þjóðflutningunum sem stóðu mestalla 20. öldina úr sveit í þéttbýli
hafði átt sér stað meira rof í tilveru þorra íslendinga en dæmi voru um: Meira
að segja Steinn Steinarr af öllum mönnum var fullur sektarkenndar yfir því
að hafa ekki gerst bóndi.
VI
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar segir frá því að kölski hafi veðjað við Kolbein
Jöklaskáld um að sá þeirra sem ekki gæti botnað vísu hins skyldi steypast
ofan af „þúfubjargi undir Jökli þegar brim geingi þar hæðst“ og vera „þaðan
í frá í valdi hins.“
Erfitt er að sjá fyrir sér að skáld rati í öllu meiri lífsháska en þennan: að
sitja í myrkrinu og kveðast á við kölska yfir hengifluginu. Kolbeinn botnar
allt sem kölski hefur fram að færa en þegar kemur að honum sjálfum að hafa
frumkvæði bregður hann á það ráð að taka hníf úr vasanum, og heldur honum
»fyrir framan glyrnurnar á kölska svo eggin bar við túnglið“. Hann sigrar svo
með rímbrellu: varpar fram fyrripartinum: „Horfðu í þessa egg egg / undir
þetta túngl túngl“. Skratttinn er ráðalaus gagnvart þessu og þá kemur botn-
inn: „Eg steypi þér þá með legg legg / lið sem hrærir úngl-úngl“. Brelluna
þekkja öll leirskáld sem lent hafa í vandræðum: að taka í sundur orð, snúa
upp á það og hafa á því endaskipti og bjarga sér þannig. Hann finnur leið út
úr ógöngunum. Hann bjargast undan hengifluginu. Hann gerir sjálfan kölska
sér undirgefinn með bragðvísi.19
Þetta er í stuttu máli þjóðsagan sem liggur að baki þeirri kynningu Steins á
sjálfum sér að hann hafi kveðist á við fjandann. Ljóðabókin Ferð án fyrirheits
geymir þá rimmu. Fjandinn sem pundar á hann hverjum fyrripartinum á fætur
öðrum er hlutskipti hans í heiminum. Botninn sem hann nær jafnharðan að
hrista fram úr erminni er að horfast undanbragðalaust í augu við þetta hlut-
skipti; lokasigurinn er að snúa upp á þetta hlutskipti - taka það í sundur svo
að segja og hafa á því endaskipti.