Andvari - 01.01.2008, Síða 110

108
ANNA JÓHANNSDÓTTIR OG ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON
ANDVARI
Bala, / báða Lóndranga, / Aðalþegnshóla / og Öndvertnes, / Heiðarkollu / og
Hreggsnasa, / Dritvík og möl / fyrir dyrum fóstru.“5 Tilvik Gunnars og Helgu
eru hvortveggja góð dæmi um það hvernig sýn eða hugsýn tengd ákveðnum
stað getur léð honum sterkt tilfinningagildi.
En í sögunum er landsvæðum og landslagi þó yfirleitt lýst á hagkvæmni-
forsendum, ef svo má að orði komast, í samhengi sem varðar leiðir og ferðir,
landareign, landrækt eða deilur um land. Þetta kemur þó ekki í veg fyrir að
Fjölnismenn lesi inn í íslendingasögurnar ættjarðarást sem þeir vilja end-
urvekja: „Hvur sem les íslenzku sögurnar með athygli, í honum verður að
kvikna brennandi ást á ættjörðu sinni, eða hann skilur þær ekki sem vera ber.
Víst er um það: mart er annað sem minna mætti sérhvurn Íslendíng á þessa
ást, ef hann rennir augum sínum yfir grænu dalina, með hlíðarnar kvikar af
nautum og sauðum og hrossum, og lítur niður í lækina, himintæra, - laxa
og silúnga leika þar með sporðaköstum. Eyarnar virðast oss ekki leiðinleg-
ar, þegar fiskurinn geingur uppí flæðarmál og fuglinn þekur sker og kletta.
Himinninn er heiður og fagur, loptið hreint og heilnæmt. Og sólin, þegar
hún roðar á fjöll á sumardaga kvöldum, en reykirnir leggja beint í loptið upp
- hvað þá er blítt og fallegt í héröðunum!"6
Með rómantísku stefnunni á 19. öld fær landslag um sumt ný hlutverk í
íslenskum bókmenntum og ekki ævinlega í þeim blíða anda sem einkennir
þessa lýsingu í fyrsta árgangi Fjölnis. Til dæmis þegar skáld lofsyngja mik-
ilfengleik óbyggilegra eða harðbýlla svæða. Ný fagurfræði er „lesin“ í ásýnd
landsins, en sú fagurfræði birtist þó líka í samruna sveitalífs og náttúrufeg-
urðar, þar sem lýsingar á lífsmáta sveitasamfélagsins og á óblíðum náttúru-
kjörum falla saman í eitt. Slík fagurfræði er jafnframt ákveðin hugmynda-
fræði: landið getur verið harðneskjulegt og það býður upp á tilvistarátök, en
sá sem reynist fær um að skapa sér og sínu fólki lífsgrundvöll á slíkum stað er
á vissan hátt hetja, verðugur afkomandi hinna upprunalegu landnámsmanna,
sem „skrifuðu“ sína sögu í þetta land, sögu sem einnig rataði á bókfell.
Islendingar fengu aðstoð við að bræða þannig saman hugmyndir um sveit-
ina og bændasamfélagið, bókmenntaarfinn og náttúrufegurðina. Meðal fyrstu
erlendu ferðamanna á íslandi voru menntamenn sem höfðu lesið íslensk mið-
aldaverk í þýðingu og vildu ekki síst sækja heim sögusvið þeirra. Þeir vildu
öðrum þræði lesa landið inn í texta sem þeir höfðu þegar lesið. Þar sem
fátt var um fornar byggingarleifar, var það því iðulega landslagið sjálft - og
stundum sveitalífið, lítt nútímavætt - sem sett var í gagnkvæmt samband við
hin fornu sagnaverk. Lýsingar þessara ferðamanna voru iðulega gefnar út og
þannig fluttu þeir með sér íslenska staði - og Island sem stað - og brugðu
þeim upp í sínu menningarsamhengi. En jafnframt höfðu kynni íslendinga af
slíkum mönnum áhrif á sýn hinna fyrrnefndu á eigið land og senn taka þeir
sjálfir að leggja í auknum mæli stund á slíkan flutning staða.