Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Blaðsíða 169

Germönsk og rómönsk áhersla í fœreysku og íslensku 167
kostir standa tungumálum til boða samkvæmt þessum kenningum,
sem vera eiga algildar þannig að með þeim megi lýsa öllum heimsins
tungumálum. T. a. m. er gert ráð fyrir að í sumum tungumálum sé eins
og greining í áhersluliði eigi sér stað ffá vinstri til hægri en í öðrum sé
eins og greiningin byrji hægra megin og gangi til vinstri.
Eitt atriði sem nokkuð kemur við sögu í þessu sambandi er tengsl
atkvæðaþunga (eða lengdar) og áherslu. Þannig er stundum gert ráð
fyrir að þung atkvæði dragi til sín áhersluna eða séu betur til þess
fallin að bera hana en létt atkvæði. Latneska áherslureglan er t. a. m.
talin taka tillit til þess hvort atkvæði eru þung eða ekki, þannig að
þungu atkvæðin taka við áherslu, en ef ekki er þungt atkvæði í þeim
hluta orðsins þar sem áherslan á að lenda „neyðast“ létt atkvæði til að
taka þátt í að bera hana, eins og nánar er lýst í 1.3. En þess sjást einnig
dæmi að atkvæði verða þung vegna þess að þau bera áherslu, og hér
er nærtækasta dæmið íslenska. I nútímaíslensku má segja að öll
áhersluatkvæði séu þung, eða verði þung við það að fá áherslu, því
þau hafa annaðhvort langt sérhljóð: vor [vo:r], sem lengist í hlutfalli
við áhersluna, eða enda á samhljóði: hestur [hestYr] sem einnig leng-
ist í hlutfalli við áhersluna, og fær það sem stundum er talið „hálf
lengd“ (sbr. t. a.m. Höskuld Þráinsson 1978 og rit sem þar er vitnað
til).
Ljóst er að orðáhersla er að verulegu leyti orðhlutalegt (mor-
fólógískt) og ekki síður orðasafnslegt (lexíkalskt) fyrirbrigði. í genera-
tívri málfræði er jafnan gert ráð fyrir að mikilvægur hluti málkerfisins
sé það sem kallað hefur verið orðasafn (e. lexicon). I þessum hluta
málkerfisins er gert ráð fyrir að varðveittar séu upplýsingar um orð
málsins, bæði merkingu þeirra, orðhlutalega byggingu og hljóðform.
Samkvæmt svokallaðri orðasafnshljóðkerfisfræði (e. lexicalphonolo-
gy) er gert ráð fyrir að hluti af hljóðkerfislýsingu mála geti átt heima
í þessu orðasafni og að vissar hljóðkerfisreglur geti orðið orðasafns-
bundnar að hluta eða að öllu leyti. (í nýlegri kandídatsritgerð gerir
Þorsteinn G. Indriðason (1994) tilraun til að beita þessari kenningu á
íslensku, en upphafs þessara hugmynda er að leita í greinum eftir Paul
Kiparsky 1982, 1984, 1985.)
Orðasafnshljóðkerfisfræðin gerir ráð fyrir að undantekningar frá
almennum reglum séu formerktar. Þannig er gert ráð fyrir að ef eitt-