Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1996, Blaðsíða 176

174 Kristján Arnason
um samsett orð sem hafa víxlhrynjandi, þ. e. aukaáhersla er á þriðja at-
kvæði (öðru frá aðaláherslu):
(4) 'forða#,búr 'ferða#,maður
Hér lendir aukaáhersla á fyrstu atkvæðum seinni samsetningarliðanna.
Ekki virðist óeðlilegt að rekja þá áherslu til þess að orðin búr og mað-
ur koma fyrir sem sjálfstæð orð, þótt hugsanlegt væri að gera ráð íyrir
að hún sé sama eðlis og í hamingja, þ. e. a. s. sé af hrynrænum toga og
til komin fyrir það sem kallað er styrking hjá Kristjáni Árnasyni
(1983: 65-70). En áhrif þessarar styrkingar eru þau að orðin fá víxl-
hrynjandi.
í (5) eru hins vegar dæmi um samsett orð þar sem tvö atkvæði
standa milli aðaláherslu og aukaáherslu:
(5) 'forustu#,sauður 'höfðingja#,vald 'framsóknar#,flokkur
Hér er óhjákvæmilegt að gera ráð fyrir að aukaáherslan eigi rætur að
rekja til „meðfæddrar“ áherslu á seinni samsetningarliðunum, enda
gera bæði Kristján Árnason (áðurnefnd rit) og Hayes (1995) ráð fyrir
því. í (6) er sýnt hvernig Hayes greinir þetta (1995:192):
(6) (x )
(x ) (x )
(x .) (x .)
forustu#sauður
Og sé þetta gert er eðlilegt að fara með áherslurnar í (4) á hliðstæðan
hátt. Orðáhersla í íslensku ræðst sem sé að hluta til af almennum hryn-
rænum lögmálum og að hluta til af þvi hvernig orðin eru byggð upp
orðhlutalega. Orð eins og 'boðle,gur og 'óboðjegur sýna enn fremur
að áhersla seinni liðar samsetts orðs getur breyst af völdum reglna sem
stýra víxlhrynjandi, því eðlilegasta áherslumynstur fyrir orðmyndir
eins og 'óboðjegur er með aðaláherslu á fyrsta atkvæði og auka-
áherslu á því þriðja. En þá verður að gera ráð fyrir að áherslan á fyrsta
atkvæðinu í boðlegur víki fyrir upphafsáherslunni, sem lendir á for-
skeytinu ó-. Með því að veikla áhersluna á boð- og styrkja atkvæðið
-leg- fæst fram víxlhrynjandi í orðið óboðlegur.