Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 22

20
,Rökrœðan erprófsteinn skynseminnar“
Frjálshyggjan virðist standa og falla með ofureinfaldaðri mannsmynd sinni. A
hið sama við um siðfræðina eða er hún fer um að innlima jjölpættari heimspeki-
lega mannfræði?
Hér þarf að minna á greinarmuninn á tilurð (Genesis) hinnar siðferðilegu
sjálfsveru og réttmæti (Geltung) þeirra siðaboða sem hún tileinkar sér í orði
sínu og æði. Hin félagssögulega heimspekilega mannfræði snýr að hinu fyrr-
nefnda en siðfræðin að hinu síðarnefnda. Manneskjan mótast vitaskuld á
hverjum tíma af siðmenningu sinni; félagsmótun er einstaklingsmyndun. I
því ferli innbyrða menn hugmyndaheim sem felur meðal annars í sér sið-
ferðileg viðhorf og miðlað er til dæmis í hefðum og hlutverkum samfélags-
ins. Þannig er um alla skoðanamyndun og þegar markmið greiningar er að
skilja tilurð og inntak skoðana er mikilvægt að setja þær í þetta félagssögu-
lega samhengi. En þegar markmið heimspekilegrar greiningar er að meta
sannleiksgildi og réttmæti skoðana er allt annað uppi á teningnum. Þá er
mikilvægt að losa þær, ef svo má segja, að einhverju marki frá þeim veruleika
sem skóp þær og leggja þær undir fræðilegt mæliker þar sem sannleiksgildi
þeirra og réttmæti er kannað. Þetta er raunar ekki bara fræðileg sértekning
heldur jafnframt ferli sem einstaklingar fara gjarnan í gegnum í siðgæðis-
þroska sínum. Fyrst eru lífsöflin sveigð undir viðtekin siðaboð sem einstak-
lingurinn gerir síðan oftast nær ógagnrýnið að sínum. Þótt menn séu jafnan
bundnir því siðferði sem þeir hafa innbyrt með þessum hætti, leitast þeir oft
við að fjarlægja sig því og meta það „hlutlægt" með almennum siðfræðileg-
um rökum. Við sjáum þetta í viðleitni fullveðja manns að endurskoða rót-
grónar skoðanir sínar. Þetta gerist til að mynda nokkurn veginn sjálfkrafa ef
menn greinir á um réttmæti viðtekinna siðaboða og þeir leggja sig fram um
að leysa ágreining sinn með rökum sem vísa í almenna hagsmuni fólks frem-
ur en að réttlæta þau með vísun í hefðir eða aðrar staðbundnar staðreyndir.
Þannig er í siðferðilegum reynsluheimi okkar jafnan möguleg spenna eða
togstreita á milli þeirrar hefðartryggðar sem er okkur runnin í merg og bein
og er fólgin í þeim hlutverkum sem marka skyldur okkar gagnvart öðrum
annars vegar og hins vegar siðrænnar skynsemi sem skeytir um það eitt hvað
stenst próf frjálsra rökræðna. Hegel greindi afbrigði þessarar togstreitu með
hugtökum sínum Sittlichkeit og Moralitát þar sem hið síðarnefnda vísaði
ekki síst til kröfu Kants um að breyta eftir hinu skilyrðislausa skylduboði.
Hina „kantísku siðferðisveru" má ekki skilja sem raunverulega manns-
mynd heldur sem holdtekningu þeirrar kröfu að láta vilja sinn lúta „skyn-
samlegum rökum“ (Grundvöllur að frumspeki siðlegrar breytni, 127-128) í
siðferðisefnum. Skynsamleg rök verða að taka mið af viðfangsefninu hverju
sinni og eru því breytileg eftir því hvort um er að ræða eðli sjávarfalla, áhrif
efnahagsaðgerða, leiðir til farsæls lífs eða réttmæti þeirri siðareglna sem
liggja samlífi okkar til grundvallar. Rökræða um hið síðastnefnda - sem ég
hef nefnt leikreglur - stefnir að því að meta gildi siðareglnanna frá sjónar-
hóh „hvers sem er“ því að þær eiga að þjóna almennum hagsmunum. Það
breytir ekki því að allir hlutaðeigandi eiga rætur í tiltekinni siðmenningu sem