Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 157

Tvær ráðgátur um eiginleika
155
sameiginlegt er með verufræðilegri og þekkingarfræðilegri huglægni hlýtur
því að teljast nokkuð almennt (fremur en sértækt) þar sem tæpast verður sagt
að það sem þær eiga við sé hugarheimsháð í sama skilningi.
I þessari umfjöllun minni verður lítið fjallað um þekkingarfræðilega hug-
'ægni eða hlutlægni en þeim mun meira um frumspekilegá greinarmuninn á
hinu huglæga og hinu hlutlæga. Einn helsti vandinn sem snýr að þeim grein-
arrnun felst í því að skilgreina nákvæmlega hvernig hið huglæga sé háð hug-
arheiminum. Alls konar hlutir geta verið háðir einhverjum hugarheimi á
ýmsa vegu án þess að neinn telji ástæðu til að kalla þá huglæga í frumspeki-
kgum skilningi. Bílar hefðu til dæmis ekki orðið til ef mannlegt hugvit hefði
ekki komið þ ar að, og þetta gildir raunar um alla smíðisgripi mannfólksins.
^annig er tilvist bíla, húsa, blýanta og virkjana hugarheimsháð á vissan hátt:
mannshugurinn hefði aldrei verið til hefðu þessir hlutir aldrei orðið til
heldur. Frá því verufræðilega sjónarhorni sem skiptir máli hér má hins veg-
ar segja að bílar séu ekkert öðruvísi en steinar og blóm. Hér er það orsökin
Sem liggur í mannshuganum en þótt hlutur sé manngerður smíðisgripur á
kann ekki áframhaldandi tilvist sína undir hugarheimi eins né neins. Hann
ksttir ekki skyndilega að vera til þótt allar hugsandi verur hverfi.
Hér er kjarni málsins sá að hlutir geta verið háðir hugarheimi mannfólks-
lris á mismunandi vegu og að það er aðeins ein ákveðin leið til að vera hug-
arheimsháð sem skiptir máli í því verufræðilega samhengi sem hér er fjallað
Urn- Hugsum okkur til dæmis tvö blóm. Annað vex á afskekktum stað sem
engin manneskja hefur nokkurn tíma komið nálægt. Hugsum okkur að til-
Ufð þess sé með öllu óháð okkur mannfólkinu (það óx til dæmis ekki af fræi
Sem fauk þangað eftir að einhver mannvera skildi það eftir á öðrum stað).
blómið vex í garði við heimahús. Það er hugarheimsháð á tiltekinn hátt
Sem fyrrnefnda blómið er ekki; það hefði aldrei orðið til ef einhver mann-
eskJa hefði ekki ákveðið að gróðursetja tiltekið fræ og hlúa að græðlingnum.
j h'orugt blómanna er þó hugarheimsháð í þeim skilningi sem skiptir máli
er- Ef mannfólkið hyrfi á braut væri áframhaldandi tilvist beggja blómanna
áð sömu náttúruöflunum.
Verufræðilega huglægnin snýst um eitthvað meira en að orsökina sé að
lnr|a í hugarfylgsnum einhvers. Til að eitthvað teljist huglægt í þessum
jHlningi þarf tilvist þess - í fortíð, nútíð og framtíð - á einhvern hátt að vera
ao hugarferlum hugsandi veru (eða hóps af hugsandi verum). Nákvæmlega
Vaða hugarferli er um að ræða eða nákvæmlega hvernig hluturinn er háður
peim getur svo verið álitamál, enda hefur frumspekingum gengið illa að festa
j1 þyí hendur og þaðan af síður hafa þeir getað komist að samkomulagi um
Pað. Svo virðist sem mun auðveldara sé að gera grein fyrir þeim skilningi á
PVl að vera hugarheimsháður sem ekki skiptir máh í þessu sambandi en að
&era grein fyrir þeim skilningi sem kemur málinu við.
^ Verufræðilegi greinarmunurinn á hlutlægni og huglægni hefiir oft verið
eimfærður á hina ýmsu eiginleika hluta. Hlutlægum eiginleikum er ætlað
vera á einn eða annan hátt raunverulegri eða stöðugri en þeir sem eru
” ara huglægir, í krafti þess að það að hlutur hafi hlutlægan eiginleika sé