Hugur - 01.06.2004, Qupperneq 224

222
Atli Harðarson
frelsis því aðeins að hann þurfi ekki að lúta valdi annarra eða vera leiksopp-
ur framandi afla heldur stjórnist hegðun hans af eigin skynsemi eða meðvit-
uðum ákvörðunum sem hann hefur sjálfur tekið eða átt þátt í að taka.
Þegar rætt er um frelsi, hvort sem það er jákvætt eða neikvætt, er stundum
gerður greinarmunur á frelsi að lögum og frelsi í reynd. I ljósi þessa er hægt
að greina milli fjögurra tegunda af frelsi:
i. Jákvætt jrelsi að lögum: Maður hefiir jákvætt frelsi að lögum til að gera
eitthvað eða láta það ógert ef hann þarf ekki að fylgja öðrum lögum en
þeim sem hann hefur sjálfar tekið þátt í að setja eða samþykkt að yfir-
lögðu ráði eða fallist á að séu rétt og skynsamleg.
ii. Jákvœttjrelsi í reynd: Maður hefur í reynd jákvætt frelsi til að gera eitt-
hvað eða láta það ógert ef það hvort hann gerir veltur á niðurstöðu hans
eigin skynsemi eða meðvituðum og yfirveguðum ákvörðunum.
iii. Neikvœtt jrelsi að lögum: Að lögum hefur maður neikvætt frelsi til að
gera eitthvað eða láta það ógert ef lög og lögleg yfirvöld hvorki banna
honum það né skylda hann til þess.
iv. Neikvætt frelsi í reynd: I reynd hefur maður neikvætt frelsi til að gera
eitthvað eða láta það ógert ef aðrir menn þvinga hann hvorki til að gera
það né til að láta það ógert.
Þessi upptalning er langt frá því að vera fiillkomin greining á frelsishug-
takinu, enda er engin tilraun gerð til að skýra hugtökin sem notuð eru í i. og
ii. þar sem fjallað er um jákvætt frelsi er skilgreiningin ennfremur í tveim til
þrem liðum sem eru tengdir með „eða“ svo ef til vill væri nákvæmara að tala
um fleiri en tvær mismunandi gerðir af jákvæðu frelsi.
Neikvætt frelsi að lögum er ekki skert nema yfirvöld banni mönnum eitt-
hvað. Áhersla á það hefur verið fyrirferðarmikil innan þeirrar ensku frjáls-
hyggjuhefðar sem John Locke átti mestan þátt í að móta. Talsmenn þessar-
ar hefðar hafa einatt litið svo á að besta leiðin til að tryggja neikvætt frelsi í
reynd sé öflugt réttarríki sem stendur vörð um borgaraleg mannréttindi eða
lagalegan rétt manna til frelsis. Með ofiirlítilli einföldun má því segja að
frjálshyggjumenn vilji annars vegar að boðum og bönnum sé fækkað og lög-
in leyfi sem flest (þ.e. að neikvætt frelsi að lögum sé sem mest) og hins veg-
ar að lög skilgreini frelsisréttindi og yfirvöld grípi í taumana þegar einn mað-
ur reynir að beita annan ofbeldi og þvingunum (þ.e. að lögin varni því að
neikvætt frelsi í reynd sé skert).
Jákvætt frelsi að lögum er nátengt hugsjónum lýðveldissinna um sjálfs-
stjórn frjálsra borgara. Slíkar hugsjónir má t.d. finna í ritum eftir Rousseau
og Kant.12 Þetta er það frelsishugtak sem mest bar á í skrifiim stjórnspek-
inga fyrir daga Spinoza og Lockes. Margir þekkja það til dæmis úr riti Mac-
hiavellis um sögu Rómar.13 Það á sér líka langa sögu sem rekja má aftur til
12 Sjá t.d. 6. og 7. kafla í I. bók Samfélagssáttmálans (Rousseau 1968, bls. 59 o. áf.) og ritgerð Kants Um ei-
lífan Jrið (Zum ewigen Frieden) þar sem segir í neðanmálsgrein að frelsi merki þau forréttindi að þurfa
ekki að hlýða öðrum lögum en þeim sem maður hefur sjálfur fengið að samþykkja. (Kant 1983, bls. 112.)
Discorsi frá árinu 1531.
13