Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 225

Frelsi sem dygð ogfrjálsmannleg samfélagsskipan
223
sagnfræðirita eftir Sallústíus og Livíus og fleiri sem skrifuðu um lýðveld-
istímann áður en Róm varð keisaradæmi.14
Frelsi sem felst í því að vera fiillgildur þátttakandi í æðstu stjórn ríkisins
kallaði Frakkinn Benjamin Constant „frelsi fornmanna" í ræðu sem hann
flutti árið 1833. Constant gerði greinarmun á þessu forna frelsi og „frelsi nú-
tímamanna“ sem hann tengir borgaralegum réttindum (að allir megi tjá
skoðanir sínar, velja sér starf, verja eignum sínum að vild, fara hvert sem er
án þess að biðja nokkurn mann leyfis og að enginn sé hnepptur í varðhald
eða tekinn af lífi án dóms og laga).15
Jákvætt frelsi í reynd er stundum kallað sjálfsstjórn og héðan í frá nota ég
það orð yfir þessa gerð frelsis. Það er alkunna að menn geta haft frelsi í nei-
kvæðum skilningi þótt þá skorti sjálfsstjórn. Þetta gæti t.d. átt við um þá sem
eru haldnir fíkn í áfengi eða önnur vímuefni eða eru svo áhrifagjarnir að hver
sem er geti vafrð þeim um fingur sér. Einnig er mögulegt að menn hafi sjálfs-
stjórn þótt þeir séu að einhverju leyti sviptir neikvæðu frelsi og neyddir til að
hlýða alls konar boðum og bönnum. Eftir því sem sagan segir hafði þrællin
Epíktetos t.d. betri stjórn á eigin huga en flestir aðrir menn þótt hann hafi
verið ánauðugur.
*
Á seinni öldum hafa flestir sem leggja jákvæðan skilning í frelsishugtakið
talið að maður sé frjáls þegar athafnir hans eru í samræmi við hans eigin
meðvituð markmið eða skynsemin stjórnar hugsunum hans og gerðum en
ófrjáls ef hann er t.d. á valdi ótta, fíknar eða múgsefjunar. Þessi hugsjón um
jákvætt frelsi er tjáð með áhrifamiklum hætti í Emile eftir Jean-Jacques
Rousseau þar sem klerkur frá Savoy ræðir um siðferðilegar hugsjónir sínar og
segir: „Ég er virkur þegar ég hlýði á rödd skynseminnar en óvirkur þegar
geðshræringar ráða ferðinni.“ Skömmu síðar bætir hann við: „Frelsi mitt er
einmitt fólgið í þessu, að ég geti aðeins viljað það sem hæfir mér, eða mér
dæmist rétt vera án þess neitt utanaðkomandi stjórni dómum mínum.“16
Rousseau áleit að maður sé frjáls ef hans eigin betri vitund eða skynsemi
stjórnar gerðum hans en ófrjáls ella. Svipaðar hugmyndir má finna hjá Kant
og Hegel. Eftir því sem ég kemst næst eru hugmyndir þessara þremenninga
um frelsi að verulegu leyti sóttar í Siðfræði Spinoza þar sem upphaf IV. hluta
er á þessa leið:
Vanmátt mannsins til að halda geðshræringum sínum í skefjum
kalla ég „fjötra“ því sá sem er á valdi geðshræringa er ekki sjálfs sín
herra heldur leiksoppur örlaga sem hafa slíkt vald yfir honum að
14 Þessi saga er sögð í bók eftir Quentin Skinner sem heitir Liberty before Liberalism.
15 Constant 1997, bls. 66.
16 Rousseau 1979, bls. 277-278.