Hugur - 01.06.2004, Qupperneq 226

224
Atli Harðarson
jafnvel þótt hann sjái hvað er betra er hann eigi að síður oft neydd-
ur til að gjöra það sem er verra.17
Þessir íjötrar eru meginviðfangsefni Spinoza í IV. og næstsíðasta hluta Sið-
fræðinnar. Síðasti hlutinn fjallar hins vegar um frelsi mannsins. I upphafi
hans segir Spinoza:
Eg sný mér nú loks að þeim hluta siðfræðinnar sem fjallar um leið-
ina sem liggur til frelsis. I þessum hluta mun ég því fjalla um mátt
skynseminnar og benda á að hvaða marki hún hefur vald yfir geðs-
hræringunum.18
Af því sem þegar hefur verið sagt er freistandi að álykta að þótt Locke og
Spinoza hafi báðir lagt mikla áherslu á frelsi og gildi þess hljóti frelsishug-
sjónir þeirra að hafa verið ólíkar fyrst annar er upphafsmaður þeirrar hefðar
sem leggur einkum áherslu á neikvætt frelsi en hinn frumkvöðull heimspeki
sem hefur jákvætt frelsi í meiri hávegum. En sannleikurinn er samt sá að
frelsishugsjónir þeirra eru harla líkar og báðir lögðu í senn áherslu á neikvætt
frelsi (einkum neikvætt frelsi að lögum) og jákvætt (einkum jákvætt frelsi í
reynd). Þótt Berlin hafi stillt jákvæðu og neikvæðu frelsi upp sem einhvers
konar andstæðum er langt í frá að í því felist mótsögn að láta sér annt um
hvort tveggja. Það getur að sjálfsögðu farið saman að telja mikils virði að
maður hafi sjálfsstjórn og vilja að hann fái að fara sínu fram án þess að aðrir
menn beiti hann þvingunum. Berlin bendir raunar á að röklega sé ekki ákaf-
lega mikill munur á jákvæðu og neikvæðu frelsi en heldur því fram að samt
hafi hugmyndir manna um þessar tvær gerðir af frelsi „þróast í ólíkar áttir,
þótt skrefin sem juku fjarlægðina á milli þeirra hafi ef til vill ekki öll verið
fullkomlega rökíétt, þar til þær voru á endanum orðnar andstæðar.“19
Ekki kemur fram í texta Berlin hvenær eða hvernig hann álítur að jákvætt
og neikvætt frelsi hafi orðið að andstæðum. Vera má að það hafi gerst strax
á átjándu öld þegar Rousseau skrifaði Samfélagssáttmálann20 en þar segir í 7.
kafla I. bókar:
Svo samfélagssáttmálinn sé meira en orðin tóm innifelur hann þegj-
andi samkomulag /.../ um að hver sá sem neitar að hlýða almanna-
vilja skuli þvingaður til þess af þjóðarheildinni, sem þýðir ekkert
annað en að hann skuli neyddur til að vera frjáls.21
Rousseau talar hér um að skerða neikvætt frelsi manna (eða frelsi hvers og
eins til að fara sínu fram óhindrað) í því skyni að auka jákvætt frelsi þeirra
17 Spinoza 1982, bls. 153.
18 Sama rit, bls. 203.
19 Berlin 1967, bls. 150.
20 Á frummálinu Le Contrat social. Bókin kom fyrst út árið 1762.
21 Rousseau 1968, bls. 64.