Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 230

228
Atli Harðarson
þessu tekur Locke af tvímæli um að frelsi jafngildi því ekki að maður fái það
sem hann vill, heldur sé það í því fólgið að ráða athöfnum sínum sjálfur. Til
að maðurinn í klefanum sé frjáls dugar því ekki að hann geti verið inni ef
hann vill heldur þarf hann líka að geta farið út ef hann vill. Af framansögðu
má ljóst vera að frelsið sem Locke skilgreinir og ræðir í greinum 8 til 15 er
neikvætt frelsi fremur en jákvætt því samkvæmt þessum skilgreiningum er
maður frjáls að svo miklu leyti sem hann er ekki hindraður í að fara sínu fram.
I 16. grein víkur Locke að hugmyndum um frelsi viljans og segir að þær
byggist á misskilningi því ekki sé hægt að vera frjáls nema geta viljað eitt-
hvað eða tekið eitt fram yfir annað. Þetta geti menn gert en það sé hrein
merkingarleysa að segja að vilji þeirra geti viljað eitt öðru fremur. Þessi um-
ræða heldur áfram í 17. grein þar sem Locke segir að viljinn sé hæfileiki sem
menn hafa og að tala um að þessi hæfileiki hafi sjálfiar hæfileika til að kjósa
eitt öðru fremur sé álíka gáfulegt og að segja að lagvísi manns syngi eða
danshæfileikar hans fái sér snúning.31 En þótt tal um frjálsan vilja sé merk-
ingarleysa áleit Locke að á bak við það byggi spurning eða ráðgáta sem er
fullt vit í að velta fyrir sér, nefnilega spurning um af hverju það ræðst hvort
maður tekur eitt fram yfir annað. Hann bendir (í greinum 23 til 25) á eftir-
farandi: Sé sagt að það hvort maður vill fremur gera eitthvað eða láta það
ógert velti á því á hvorn veg hann vill fremur að vilji sinn beinist þá sé víta-
runa á næsta leyti, því svo þurfi þriðja viljann til að skýra hvers vegna sá ann-
ar í röðinni kaus að sá fyrsti vildi þetta frekar en hitt og þannig koll af kolli.
En hvað ákvarðar vilja manns spyr Locke í 29. grein og svarar að það sem
knýr hugann sé ætíð einhver óróleiki (uneasiness). I næstu greinum skýrir
hann þessa kenningu og segir meðal annars (í grein 31) að það sem ákvarð-
ar viljann sé „ekki, eins og almennt er talið, það sem okkur virðist best held-
ur einhver óróleild (og oftast sá óróleiki sem knýr fastast á).“32 Sem dæmi
um óróleika af þessu tagi nefnir hann sársauka og girnd. Þessi kenning
Lockes er nauðalík þeirri kenningu Spinoza að athafnir manna stjórnist
ævinlega af geðshræringum. Þeir neituðu báðir því sem Kant hélt fram öld
seinna, að skynsemin gæti knúið menn til verka án atbeina geðshræringa.
Líkt og Spinoza velti Locke því líka fyrir sér hvernig menn gætu komist hjá
því að vera leiksoppar geðshræringa sem láta þá gera alls konar vitleysu. Og
svar hans við spurningunni (sem er sett fram í greinum 47 til 54) er á svip-
uðum nótum og svar Spinoza, nefnilega að með því að beita skynseminni
geti menn breytt geðshræringum sínum þannig að löngun til að gera það
sem er gott og rétt knýi fastar á en aðrar girndir.
Locke skýrir hvernig skynsemin getur náð tökum á geðshræringunum í
48. grein þar sem hann segir:
í oss býr margvíslegur óróleiki sem sífellt knýr á og er reiðubúinn að
ákvarða viljann. Eins og ég hef sagt er eðlilegast að sá sem er mest-
ur og knýr fastast á ákvarði viljann og þar með næstu athöfn og
31 Sama rit, bls. 322.
32 Sama rit, bls. 332.