Hugur - 01.06.2004, Qupperneq 232

230
Atli Harðarson
5. Hvað er líkt og hvað er ólíkt í kenningum
Lockes og Spinoza?
Þýski heimspekingurinn Leibniz svaraði Ritgerð Lockes með bók sem kallast
Nýjar ritgerðir um mannlegan skilning.39 I þeirri bók gerir hann athugasemd-
ir við Ritgerð Lockes kafla fyrir kafla og grein fyrir grein. Þar sem Leibniz
fjallar um XXI. kafla II. bókar40 (kaflann um frelsið) segir hann að orðið
„frelsi" sé afar margrætt. Hann gerir greinarmun á frelsi að lögum (að mega
eitthvað) og frelsi í reynd (að geta raunverulega farið sínu fram). Frelsi í reynd
greinir hann í mátt til að gjöra það sem maður vill og mátt til að vilja það sem
vilja skyldi. Það síðarnefnda kallar Leibniz frelsi viljans og greinir það í tvennt
og segir að frjáls vilji sé annars vegar andstæða hugfjötra eða ófullkomleika
(eins og þess sem geðshræringar valda) og hins vegar andstæða nauðsynjar.
Þessa framsetningu Leibniz er hægt að setja fram sem mynd, svona:
Frelsi
Frelsi að lögum. Frelsi í reynd.
Máttur manns til að gjöra það sem hann vill. Máttur manns til að vilja það sem vilja skyldi.
Að vera óbundinn af nauðsyn. Að vera óbundinn af hugfjötmm.
Ef við bætum því sem sagt hefur verið um muninn á jákvæðu og neikvæðu
frelsi við þessa greiningu Leibniz fæst flóknari mynd. Hér er ekki reynt að
greina milli afbrigða af neikvæðu frelsi í fjórðu línu, enda væri það efni í aðra
ritgerð. Ekki ber heldur að skilja töfluna svo að greiningin sé tæmandi og
frelsi sé til af átta og aðeins átta gerðum.
Frelsi
a. Frelsi að lögum. b. Frelsi í reynd.
aa. Neikvætt. Að hafa hcimild eða rétt til að fara sínu fram. ab. Jákvætt. Að þurfa ekki að lúta valdi annarra. ba. Neikvætt. Að geta óhindrað gert það sem maður vill. bb. Jákvætt (siálfsstjórn). Að hafa mátt til að vilja það sem vilja skyldi og vera ekki leiksoppur framandi afla.
aaa. aab. aba. Að þurfa aðeins að nlýða lögum sem maður hcfur sjálfúr samþykkt eða átt þátt í að setja. abb. Að þurfa aðeins að nlýða lögum sem maður fellst á að séu rétt og skynsamleg. baa. bab. bba. Að vera óbundinn af hugfjötrum. bbb. Að vcra óbundinn af nauðsyn.
Á frummálinu heitir bókin Nouveaux essais sur Ventendement humain. Leibniz hætti við að gefa hana
út þegar hann frétti andlát Lockes í lok árs 1704. Bókin var fyrst gefin út 1765, nær hálfri öld eftir
að Leibniz var allur.
Leibniz 1981, bls. 175.
40