Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 148

146
Gabriel Malenfant
nokkurs konar virkni af minni hálfu - Hinn gerir vart við sig í sjálfsveruleika
mínum og kallar á mig að svara sér. Frelsi mitt til að velta vöngum, taka ákvarðanir
og, að lokum, til að aðhafast veltur þannig á þessum upprunalegu siðfræðilegu
tengslum sem öll afbrigði ábyrgðarinnar eru sprottin af; og þar er komin ástæða
þess að ábyrgðin er einkenni siðfræðinnar, sem er upprunaleg og fer á undan, en
frelsið er hins vegar einkenni verufræðinnar, sem er afleidd og kemur á eftir.
Þannig má segja að rökleg yfirvegun um „ætlanir" eða „hámarkshamingju sem
flestra“ sé vissulega möguleg, en hún sé þó ekki af toga siðfræði í skilningi Levinas.
í hans augum er siðfræðin ekki „yfirvegun" (frjáls athöfn) heldur dæmi um tengsl
(fyrirbæri) sem fer ísenn á undan vangaveltum um einingar sem greina má að með
beitingu skynseminnar (tilvist óh'kra „sjálfsvera") og ákvarðanatöku. Með öðrum
orðum standa ég og Hinn í tengslum áður en skynsemisgáfa okkar getur komið
til og dregið okkur út úr þessum tengslum og greint okkur síðan að sem sjálfsverur,
aleindir (mónöður) eða þarverur (Dasein). Þannig lítur Levinas svo á að veran
komi á eftir tengslunum og verufræðin á eftir frumspekinni.4 Þegar leitað er
skilnings á því hvernig hið góða er mögulegt er ekki nægilegt að spyrja sig „hvað
ber mér að gera?“ eða láta í té viðeigandi svar við þeirri spurningu með það fyrir
augum að gera eitthvað sem telst gott. Viðfangsefni siðfræðinnar eins og Levinas
sér hana fyrir sér felur í sér að spurt er að sjálfum uppruna umræddrar spurningar
(eða upprunaleysi hennar), og greiningin á þeirri spurningu hverfist um þrjá þætti
eins og Bettina Bergo hefur bent á:5 yfirstigið [ia transcendance] (eða yfir-uppstigið
[la trans-ascendance]), tilvistina og hina mannveruna. Síðar í greininni víkjum við
aftur að þessum þremur lykilstefjum og skilningi Levinas á verufræðinni.
En af hverju eigum við yfirhöfuð að tala um siðfræði sem „fyrstu heimspeki“
þegar raunin er sú að frá dögum Grikkja hefur verufræðin - sem þá er skilin sem
frumspeki en ekki skihn frá henni eins og Levinas gerir — setið í þessu heiðurssæti?
Levinas vill taka með í reikninginn óendanlega sérstöðu persónunnar sem býður mér að
svara sér en ekki bara hverjum sem er. Þennan þátt í heimspeki Levinas má raunar finna
hjá hinum þýska gyðinglega hugsuði Hermanni Cohen, sem heldur því fram í upphafi rits
síns Re/igion der Vernunft aus den Que/len des Judentums (1918) að önnur persónan („þú“)
komi á undan þriðju persónunni (,,hann“): tilkoma þriðja aðilans - í siðfræði jafnt sem á
öðrum sviðum - skírskotar til framsetningar viðfangsins, en „þú“ sleppur undan henni þegar
borin eru kennsl á holdgervingu Hins andspænis mér í sinni áþreifanlegu mynd. Þegar
fengist er við siðferðilegt álitaefni og það bundið í kerfi með aðferðum skyldusiðfræði eða
afleiðingasiðfræði hlýtur nafnleysi einstaklinganna (,,hinna“) óhjákvæmilega að taka á sig
mynd fornafnsins „hann“, þ.e. óhlutbundnir einstaklingar sem skipta má út, einum fyrir
annan. Gegn þessu vill Levinas bregðast með því að rita „Hinn“ (fr. Autre) með stórum
staf (og raunar með ákveðnum greini, / Autre). Þess má einnig geta að stundum notar hann
orðmyndina Autrui í þessari sömu merkingu.
4 „Þetta „að segja við Hinn — þessi tengsl við Hinn sem viðmælanda, þessi tengsl við tiltekna
veru — fara á undan hvers kyns verufræði. Þau eru hin endanlegu tengsl í verunni. Verufræðin
hefúr frumspekina að forsendu (Emmanuel Levinas, Totalitéet infini:Essaisur/'extériorité,
París, Livres de poche, 1961, bls. 216). ítarlegri umræðu um þennan greinarmun, og forgang
frumspekinnar gagnvart verufræðinni, má finna í „L’ontologie est-elle fondamentale?“ hjá
Emmanuel Levinas, Entre nous. Essais sur lepenser-á-lautre, París, Grasset, 1991 [1951].
5 Bcttina G. Bergo, „Emmanuel Levinas“ í StanfiordEncyclopedia ofPhi/osophy, 2006; hlutarnir
„Chronology" og „Bibliography" eftir Gabriel Malenfant, vefslóð: http://plato.stanford.edu/
entries/levinas.