Hugur - 01.06.2009, Blaðsíða 150

148
Gabriel Malenfant
mótspyrnan gegn gleymskunni er einnig til staðar því sá skelfilegi möguleiki að
maðurinn verði óbilgjörnum hugsjónum ómennskra (siðferðilegra, pólitískra eða
ríkisbundinna) kerfa að bráð lætur hvarvetna á sér kræla á heimspekilegri vegferð
Levinas.8 Þaðan sprettur ef til vill hugmyndin um yfirstigið sem leikur stórt hlut-
verk í verkum hans.
í fyrstu verkum Levinas kemur yfirstigið fram sem mikilvægt hugtak, í fyrsta
lagi vegna þess að það vísar til þeirrar þarfar sem einkennir manninn að vilja „fara
fram úr sjálfum sér“ og ganga út yfir þau líkamlegu, félagslegu og sögulegu mörk
sem honum eru sett. í stað þess að skipa spurningunni um veruna (og þeirri angist
sem henni fylgir) í öndvegi, eins og Heidegger gerði, sviptir Levinas að nýju hul-
unni af hrifnæminu sem tengist viljanum til að „yfirgefa sjálfan sig“, eða öllu
heldur til að vilja ganga út yfir eigin mörk þó að það takist aldrei fullkomlega.
Einnig uppgötvar Levinas hvernig líkaminn setur þessari viðleitni mörk. I De
l'évasion (1935) og De l’existence a l’existant (1947) tekur Levinas dæmi af því að
vakna af svefni og finna til ógleði til að skýra mál sitt; þar er um að ræða jaðartilvik
líkamleikans sem leiða í ljós að okkur er ómögulegt að leiða algjörlega hjá okkur
eðli okkar sem holdgerðra vera í orðsins fyllstu merkingu - eðli sem er alltaf til
staðar og aldrei „í vændum“ í reynd. Þannig er maðurinn annað og meira en
„fyrirætlan" eða „frum-varp“ [,,pro-jet<!\: líkamleiki okkar bindur okkur við það sem
er „hér og nú“. Þráin eftir að sleppa undan sjálfum sér og losna úr holdlegum
viðjum líðandi stundar (fyrst og fremst fyrir tilstilli hrifa eins og þarfar og vonar)
kemur fram um leið og þær líkamlegu skynjanir sem varða ánægju og sársauka og
hafa óumflýjanlega bein áhrif á okkur. Að því gefnu að líkaminn sé ekki sviptur
hrifnæminu er hann sannkallaður útvörður að mati Levinas. En það er líka fyrir
tilstilli h'kamans sem önnur og ánægjulegri fyrirbæri geta komið til.
Enda er það svo að þegar spurning verufræðinnar rennur saman við spurninguna
um tilvistina gerist það fyrir tilstilli okkar. Veran verður einvörðungu að heim-
spekilegri spurningu í tilvist okkar og annarra mannvera sem við umgöngumst.
Verufræðin verður að hugðarefni mannsins vegna þess eins að hann finnur fyrir
þörfinni til að komast út úr ríki hlutleysisins: „Að gangast við tilvistinni er ekki
það sama og að ganga inn í heiminn. [...] Viðburðurinn sem við vorum á höttunum
eftir fer á undan þessari staðsetningu. Hann varðar merkingu þeirrar staðreyndar
að í verunni er að finna verur.“9 Með öðrum orðum verður tilvistin ekki lögð að
jöfnu við þá staðreynd að vera vegna þess að tilvistin felur nauðsynlega í sér
myndun tengsla. Til að komast út úr ríki hlutleysisins sem hin heimspekilega
spurning um veruna ber með sér, þ.e.a.s. að losa sig undan þeirri hugsun að gera
megi grein fyrir öllum verum undir sameiginlegri yfirskrift, þarf að snúa við
blaðinu og hverfa að nýju til hins eina viðburðar sem í reynd fer á undan tengsl-
unum við veruna: tengslanna við Hinn.
8 I þessu sambandi má benda á það hverjum Levinas tileinkar bók sína Totalité et infini: „Til
minningar um þær mannverur sem næst standa af þeim sex milljónum sem myrtar voru af
hálfu þjóðernissósíalista, ásamt þeim milljónum manna, allra trúarbragða og allra þjóða, sem
urðu fórnarlömb þessa sama haturs á hinni mannverunni, þessa sama gyðingahaturs.“
9 Emmanuel Levinas, De I'existence a l'existant, París, Vrin, 1947, bls. 173-4.