Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 37

Sigurður E. Guðmundsson er fæddur árið 1932.
Hann útskrífaðist með BA próf í sagnfræði frá Háskóla l'slands árið 2002.
Hvernig reyndist torfbærinn sem íbúðarhúsnæði ?
Þegar landnámsmenn tóku að reisa sér torfbæi í upphafi land-
náms má ætla að þeim hafi þótt bæði eðlilegt og rökrétt að reisa
sér sams konar híbýli og voru þeim mörgum kunn úr strand-
héruðunum sem þeir komu frá, svo sem á Rogalandi og Ögðum
í Noregi, á Hjaltlandi og í Orkneyjum. Sennilega hefur þá skort
bæði kunnáttu og byggingarefni til að reisa sér annars konar
hús. „Þar var kjarni byggðarinnar langhúsið. Stórt hús með
veggjum, hlöðnum úr torfi og/eða grjóti en þakið borið af
tveimur súlnaröðum sem skiptu húsinu í þrennt eftir endi-
löngu“, segir Gísli Gestsson.1 Húsagerð þessi var ævaforn og var
á járnöld útbreidd um alla norðvestanverða Evrópu. Um 900
eftir Krists burð, í upphafi landnámsaldar, var hún á undanhaldi
þar en festi rætur hér og varð grundvöllur að húsakynnum
fslendinga um nærfellt 11 alda skeið.
Einn og sannur torfbær er ekki til
Þótt freistandi sé að líta á þjóðveldisbæ þann sem reistur var að
Stöng í Þjórsárdal árið 1974 sem hinn eina og sanna íslenzka
torfbæ, er mála sannast að enginn slíkur er til og engu verður
slegið föstu um gerð hans og útlit. Enda er skemmst frá því að
segja að þótt hann hafi verið íveruhús og heimkynni íslenzku
þjóðarinnar í 1100 ár var hann engan veginn einn og samur
allan tímann, heldur tók hann þvert á móti miklum breytingum.
„Norðlenzki bærinn“ var þannig ólíkur hinum „sunnlenzka“,
bæði að útliti og innri gerð, og loftslag og veðurfar hafði mikil
áhrif á gerð þeirra beggja alla tíð, auk þess sem byggingarlag
(form og húsaskipan) einstakra torfbæja, norðanlands og sunn-
an, var í mörgu tilliti frábrugðið „aðalreglunni.“ Margt fleira
kom til um ellefu alda bil sem hér er ekki tóm til að rekja, svo
sem stórfelldur samdráttur á innflutningi timburs til húsagerð-
ar, er samgöngur við Noreg drógust saman. Reyndar mun hin
sunnlenzka bæjaskipan hafa allt eins verið austfirzk eða vest-
firzk. Efnahagur bænda og fleiri aðstæður réðu líka miklu um
gerð bæjargerðanna beggja og báðir tóku miklum breytingum
þegar aldir liðu fram. f öðrum landshlutum tóku menn aðra
hvora gerðina til fyrirmyndar, fóru bil beggja eða sínu eigin
fram. En þótt byggingarefnið hafi verið hið sama í þeim öllum
og væntanlega í svipuðum hlutföllum í þeim flestum voru þeir
samt eins misjafnir og þeir voru margir. Þar olli mestu um að
þeir voru misjafnlega vel úr garði gerðir og staðsetning, aðstæð-
ur og viðhald á ýmsan veg. Það er því erfitt að finna hinn eina
útvalda sem geti verið samnefnari fyrir þá alla og nota mætti
sem grundvöll að mati á húsnæðisþættinum í lífi og
kjörum fjölskyldnanna sem í þeim bjuggu. Torfbær-
inn var á ýmsan veg, þótt grundvallaratriðin hafi
verið hin sömu og þráðurinn óslitinn allan tímann.
Torfbærinn er sá húsakostur sem þjóðin bjó við
allt fram yfir miðja tuttugustu öld og því er forvitni-
legt að kanna hvernig hann reyndist, hver kjör hann
bjó íbúum sínum og hver áhrif hann hafði á líf
þeirra. Þeim spurningum verður vitaskuld ekki
svarað til hlítar í þessari grein, þótt reynt verði að
leggja nokkuð af mörkum. Fræðimenn hafa um langt
skeið lagt á sig mikla vinnu við að kanna fornar
bæjarrústir, mæla þær og reikna stærðir þeirra, svo
að fá mætti sem skýrasta mynd af fornaldarbænum.
Á seinni árum hafa líka komið fram greinargóðar
lýsingar á hinum ýmsu gerðum torfbæjarins á seinni
öldum, svo að segja má að í megindráttum séu þær
allvel ljósar. Jafnframt þessu eru til fjölmargar frá-
sagnir, er lýsa bænum sem vistarveru lifandi fólks.
Hvernig skyldi hann hafa reynzt sem slíkur? Fyrir
hendi eru margir vitnisburðir í samtíma heimildum á
umliðnum öldum og er honum þar borin misjöfn
sagan. Eflaust eru þær allar athygli verðar og væri
markvisst og skipulega úr þeim unnið myndu þær
sjálfsagt leiða í ljós athyglisverðar niðurstöður í því
efni. Enginn reki verður þó gerður að því í þessari
grein. En er nokkur önnur leið fyrir hendi?
Byggingarefnið forðum hið sama og nú
I þessari grein verður gerð tilraun til að bregða nýju
ljósi á torfbæinn sem húsakynni lifandi fólks. Verður
það gert með því að nota nútímatækni til þess að
taka „mynd af fortíðinni“, megi það verða til þess að
byggingarfræðileg einkenni hans komi skýrar í ljós
og menn geti betur glöggvað sig á aðbúnaði og
kjörum þess fólks sem í honum bjó. Það er unnt að
gera vegna þess að byggingarefni torfbæjarins er
okkur jafnaðgengilegt nú og í upphafi þjóðveldis-
aldar, samsetning hans er vel þekkt og nokkrir bæir
eru enn til í landinu, allvel við haldið. Með viðeig-
andi tækjabúnaði mætti því auðveldlega mæla alla
þá eiginleika hans, innanhúss og utan (og í hverjum
35