Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 70

ljóst að mannleg samfélög einkennist af umskiptum
eða þróun þar sem vöxturinn er lykilhugtakið. Það
eru því hvorki yfirnáttúruleg öfl né vilji og verk ein-
stakra manna sem ráða framvindu sögunnar heldur
ræðst hún af afleiðingum almennra, náttúrulegra
aðstæðna. Þótt samfélagið sé vissulega ekki samstæð,
lifandi vera þá sér Spencer margar hliðstæður milli
líffræðilegrar þróunar tegundanna og vaxtar og
breytinga innan samfélagsins: Eins og einstaklingur-
inn þá hefur samfélagið breyst gríðarlega og þróast
frá nánast formlausum einfaldleika til flókinnar
formgerðar. Jafnvel í vanþróuðum samfélögum for-
tíðarinnar, þar sem vart var hægt að tala um sjálf-
stæða þætti innan þeirra, náðu þessir ófullkomnu
þættir að vinna svo vel saman að í dag byggist virkni
hvers þeirra á virkni og lífi hinna þátta samfélagsins.
Líf samfélagsins er líka óbundið lífi hverrar einingar
þess fyrir sig, enda fæðast þær hver í sínu lagi, vaxa,
vinna, endurframleiða sig og deyja á meðan formgerð
þeirrar heildar sem þær eru hluti af lifir kynslóð eft-
ir kynslóð og verður stöðugt umfangsmeiri og marg-
brotnari í samvirkni sinni. Rétt eins og í dýraríkinu
þá hefur hver einstaklingur og hver stétt sitt hlutverk
og allir eiga sameiginlega hagsmuni í því að halda líf-
rænni vél samfélagsins gangandi.15 Þannig byggist
efnahagslegt gangverk samfélagsins á samvirkni
hinna ólíku stétta innan þess, eða með öðrum orðum
á verkaskiptingu. Það er því samvirkni á milli stétta
sem er einn helsti drifkraftur sögunnar hjá Spencer
en ekki stéttaátök eins og hjá Marx, enda er eitt
meginmarkmiðið samkvæmt kenningum kommún-
ismans að afnema stéttaskiptinguna á meðan frjáls-
hyggjumaðurinn Spencer rökstyður samfélagslega
nauðsyn hennar út frá líffræðilegu stigveldi innan
samfélagsins. í kenningum hans fylgir því formgerð
samfélagsins formgerð hins kapítalíska markaðar
með tilheyrandi stéttaskiptingu.
Samkvæmt kenningum Spencers er frjáls
markaður hins kapítalíska hagkerfis hjarta og æða-
kerfi samfélagsins sem dælir blóði þess, peningunum,
og nærir þannig aðra hluta þess. Efnahagslegum
hagnaði má líkja við næringarupptöku umfram
grunnþörf „samfélagslíkamans" sem leiðir til
framfara hans og vaxtar. Iðnaðarþjóðfélagið telur
hann jákvæða birtingarmynd þess vaxtar enda hafi
það orðið til vegna mannlegra þarfa og athafna til
uppfyllingar þeirra þarfa. Hann lítur á þá samfé-
lagsgerð sem gott dæmi um hversu vel verkaskipting
innan samfélagsins virki því á sama tíma og hver
einstaklingur er fyrst og fremst að vinna í eiginhags-
munaskyni er hann um leið að starfa í þágu heild-
arinnar án þess að vera endilega meðvitaður um
það.16 Spencer sér með öðrum orðum kapítalískt iðn-
aðarsamfélag sem ákaflega jákvætt fyrirbæri á
meðan Marx telur það samfélagsform muni hámarka
ófrelsi og firringu alþýðunnar og leiða til kommún-
ískrar byltingar.
Þótt búið sé að uppræta ríkisvaldið í útópíu
kommúnismans lítur Marx á ríkisformið sem nauð-
synlegan áfanga á leiðinni til fyrirheitna landsins því
það er verkfærið sem nota þarf til að leysa upp borg-
aralegt samfélag. En samkvæmt kenningum Spencers
byggist hin náttúrulega samfélagsgerð á kapítalísku
hagkerfi, og hann er mjög á móti öllum ríkisaf-
skiptum af „organisma" markaðarins þó að vissulega
þurfi að setja vissar samskiptareglur um framleiðsl-
una. Þær mega bara ekki vera þannig að þær trufli eðlilegan
framgang hennar. Takmarkanir á frjálsum viðskiptum telur
hann aðeins réttlætanlegar þegar þjóðaröryggi er í hættu.17
Raunar hafði Spencer miklar áhyggjur af öllum tilhneigingum í
átt til sósíalískrar hagstjórnar og þeirri truflun á vél efnahags-
lífsins sem slíku skrifræði myndi óhjákvæmilega fylgja: Sú rang-
hugmynd kommúnismans að horfa framhjá „organisma" sam-
félagsins og skoða það sem efnismassa18 sem hægt sé að móta
eftir kenningum að vild er stórhættuleg, því ólíkt Marx álítur
Spencer að raunverulegur kommúnismi sé ekki framkvæman-
legur og muni aldrei komast af ríkisafskiptastiginu. Hann spáir
því jafnframt að þegar og ef sósíalískt þjóðskipulag komist á
muni það leiða til meiri og skelfilegri harðstjórnar en nokkurn
tímann hafi þekkst í veraldarsögunni.19
Sennilega birtist afstaða Spencers til einstaklingsfrelsis og
markaðar einna skýrast í röksemdarfærslu hans um náttúru-
valið og samfélag þeirra hæfustu (The survival of the fittest):
Markaðslögmálið er eins konar náttúrulögmál sem ekki á að
raska með félagslegum inngripum frá hendi ríkisins eða með
heftandi skilyrðingum og lagasetningum. Það er hlutverk ein-
staklingsins og/eða fjölskyldunnar að sjá um eigin velferð. Sam-
félagið á ekki að blanda sér í föðurlegt hlutverk hennar. í ríki
náttúrunnar þróast og þroskast tegundirnar vegna þess að þeir
hæfustu lifa og fjölga sér. Þannig sér náttúran um að velja þá úr
innan hverrar tegundar sem best eru til þess fallnir að lifa. Það
sama á við um mannkynið: Þróun þess miðast að því að gera
manninn færan um að skapa sér þannig skilyrði að hann sé
hamingjusamur. Siðmenningin er það lokastig mannlegrar
þróunar og hinn fullkomni maður er sá sem er hæfur til að lifa
hamingjusamlega innan siðmenningarinnar. Þetta lokastig er
enn handan við hornið. Allar opinberar, félagslegar aðgerðir20til
hjálpar þeim sem minna mega sín gera ekkert annað en að fjölga
þeim sem eru samfélagslega vanhæfir. Þetta leiðir til þess að
jörðin fyllist af fólki sem lífið færir ekkert nema þjáningu með
þeim afleiðingum að [lífsjrými þeirra sem færari eru og hæfari
til að upplifa hamingjuna minnkar. Spencer gerir sér fullkom-
lega grein fyrir að þetta samfélagslega afskiptaleysi muni leiða
til tímabundins sársauka og óhamingju en sé um leið nauð-
synlegt til að hægt verði að mynda sterkt samfélag.21 Þessi
„markaðsvæna" afstaða Spencers til mannlegs samfélags í þá
veru að réttur hvers og eins til lífs innan þess grundvallist á lög-
máli framboðs og eftirspurnar getur óhjákvæmilega af sér hug-
renningatengsl við þá fullyrðingu Marx að borgarastéttin hafi
breytt manngildinu í markaðsgildi.
Um kenningar Pierres Bourdieus
og þrjár geröir auðmagns
I kenningum sínum leitast franski félagsfræðingurinn Pierre
Bourdieu við að varpa ljósi á hinn gríðarlega flókna merkingar-
vef sem einkennir mannlegt samfélag og jafnframt á helstu
áhrifavaldana innan þess. Kennimið hans beinist ekki síst að
greiningu á þeim flóknu valdatengslum og samskiptum sem hafa
mikil áhrif á mótun samfélagsins, og þar með á sögulega fram-
vindu, án þess þó að vera endilega áberandi á yfirborðinu. Hann
telur að í orðræðu hugvísindanna hafi lengi mátt greina tvískipt-
ingu sjónarmiða „objektívista11 annars vegar og „súbjektívista"
hins vegar. Þeir fyrri (bæði Herbert Spencer og Karl Marx
myndu flokkast í þann hóp) meðhöndla félagsleg fyrirbæri á
fullkomlega hlutlægan hátt og horfa framhjá því að þau eru
hlutgerving mannlegrar þekkingar, eða vanþekkingar, í félags-
legri tilveru. Þeir síðari leggja hins vegar áherslu á að félagsleg
fyrirbæri séu afurðir mannlegrar hugsunar. Bourdieu er ekki
sáttur við þessa aðgreiningu því á milli þessara tveggja póla ríkir
gagnvirkni sem nauðsynlegt er að taka tillit til við fræðilega
greiningu hins félagslega veruleika.22
68