Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 43

voru byggðar á hugmyndum Magnúsar, þ.e. að það væri brýnt
að kynna fyrir íslenskum almúga hinar ýmsu leiðir sem þeim
voru færar við að draga björg í bú úr íslenskri náttúru. Hér var
m.a. vísað til fugla-, sela-, laxa- og silungaveiða, söfnunar og
nýtingar á sölvum ásamt öðru ætilegu þangi sem og fjalla-
grösum og kræklingum.8 Til þess að kynna hugmyndirnar fyrir
íslendingum var Magnús Stephensen fenginn til þess að setja
saman rit „om flere af disse Födemidlers Indsamling,
Tilberedning og Nytte...“’ og ritinu var fengið hið þjála nafn:
Hugvekia til gódra innbúa á íslandi ad bón konúngl. tilskipadrar
commissiónar til yfirvegunar íslands nauðþurftar og skyldi dreift
meðal íslendinga þeim að kostnaðarlausu.10
Af ofangreindu má öllum vera ljóst að íslenskir fyrirmenn
ásamt stjórninni í Danmörku voru allir af vilja gerðir að
aðstoða íslendinga að tryggja sér lífsviðurværi. Ráðleggingar
þeirra gengu fyrst og fremst út á auknar land- og sjávarnytjar að
ógleymdum hvatningarorðum í þá veru að íslendingar skyldu
gæta hófs og sparnaðar á styrjaldarárunum, eða líkt og Friðrik
6. komst að orðum þá var það hans „hjartans ósk að sparnaður
verdi allstadar heidradur medal vorra þegna.““ Þorkell
Jóhannesson benti réttilega á að þetta mátti „kallast grátbrosleg
ráðstöfun til bjargræðis hungruðum lýð.“12 En íslenskir embætt-
ismenn kunnu engin betri ráð. Sem dæmi má nefna að jafnóðum
og fregnirnar af íhlutun Dana í styrjöldinni í Evrópu bárust til
íslands varaði Stefán Stephensen, amtmaðurinn í Vesturamtinu,
íbúa á Vesturlandi við því að þeir yrðu að spara innkaupin á
erlendum varningi.13 Ekki er hægt að gera ráð fyrir öðru en að
aðrir íslenskir embættismenn hafi slegið á svipaða strengi og
áminnt íbúa landsins um sparnað. Friðrik 6. krafðist þess meira
að segja, af konunglegum náðargáfum, að þegnar hans á íslandi
af hvörju tveggja kyni...ástundi ...sparsemi yfirhöfuð. Og
einkanlega í klædaburði, sem nú yfirstandandi styrjaldar
tíd gjörir nauðsynlega, og hagnýti svo innlendskar
handydna- og konst- vörur... 14
Hafi boðskapur fyrirmanna og stjórnvalda um sparnað verið
grátbrosleg ráðstöfun til þess að bjarga hungurmorða íslend-
ingum, þá var þessi fyrirskipun konungs grátleg. Magnús
Stephensen virðist meira að segja hafa séð ástæðu til þess að
útskýra aðeins betur konunglegu tilskipunina í auglýsingu sem
hann lét fylgja með ofangreindri kröfu konungs. Magnús
útfærði konunglegu tilskipunina þannig að hún ætti ekki aðeins
við um fatnað heldur um allan erlendan missanlegan varning og
óþarfa glingur.15
Þrátt fyrir viðvarandi skort og langvarandi hallæri fór fólks-
fjöldinn á íslandi vaxandi á tímabilinu frá árinu 1806 til 1810.16
Það vakti reyndar furðu Jóns Espólíns hvað mönnum tókst að
þrauka á þessum árum sem einkenndust af skorti, þar sem
saman fór fisk- og matvöruleysi ásamt lélegri grastekju. Eða líkt
og Jón Espólín skrifaði sjálfur þá var það undri líkast „hve
menn héldust vid vídast, ok at heldr fjölgadi fólk en fækkadi;
olli því miklu betri hagsýni manna en fyrr hafdi verit...11.1 Af
orðum Espólíns mætti ætla að íslendingar hafi fljótlega farið að
tileinka sér fyrirskipanir stjórnarinnar um sparnað og hagnýt-
ingu náttúrugæðanna; íslendingar voru orðnir hagsýnir.
„Nú uróum við aö reyna aö
treina rúginn og grjónin..."
En hvernig var ástandið á íslandi eftir að kaupskipin höfðu ver-
ið tekin af Bretum? Englendingurinn Henry Holland sem var hér
á ferð sumarið 1810 varð þess áskynja að kjör fyrirmanna og fá-
tæklinga voru ekki hin sömu. Heimboðin hjá Ólafi Stephensen
í Viðey voru almennt eftirminnilega myndarleg18 og í matarboði
á heimili Bjarna Sívertsens kaupmanns, sem hafði bersýnilega
haft vistir með sér frá Englandi,19 var aðbúnaðurinn
til fyrirmyndar.
The dinner, which was served up with the
utmost neatness, consisted of a large dish of
hashed mutton, accompanied by London
porter - and pancakes; the latter manu-
factured with all due dexterity, and having the
very valuable addition of currants to their
substance. We slept in beds of Eider down -
washed ourselves with Windsor Soap, and in
short enjoyed luxuries, which we had no
previous conception could be possessed by
travellers in Iceland.20
En ekki er hægt að gera ráð fyrir því að Holland
hefði drukkið Lundúnabjór eða þvegið sér úr
Windsor sápu ef hann hefði dvalið á landinu sumarið
1808 þegar aðeins eitt kaupskip kom til landsins. Þá
var neyðin ennþá stærri „og bætti þad ekki lítid á
matvöruskort íslendinga, þar ed ekkert fékkst í kaup-
stödum, jafnvel ekki ádur en kaupförin fóru burtu
haustid adur, eda 1807.“21
Heimili Bjarna Sívertsen, næst á myndinni, þar sem hið myndarlega
heimboð fór fram.
Gyða Thorlacius neitaði sér um „danskan" mat
þegar hún frétti af ógöngum íslenska kaupskipaflot-
ans og óljóst var um skipakomur í náinni framtíð.22
Hún hafði greinilega reitt sig á allskyns innfluttan
varning í búskap sínum. Birgðirnar voru engu að
síður afar rýrar á heimili Thorlaciushjónanna á vor-
dögunum árið 1808: „Við áttum ekkert te, lítið eitt
af kaffi, fáein pund af sykri og agnar-ögn af
lyfjum.“23 Þess vegna ætti engum að koma á óvart að
íslendingar kviðu framtíðinni. „Nú urðum við að
reyna að treina rúginn og grjónin, sem við áttum
raunar af skornum skammti,“ útskýrði Gyða í endur-
minningum sínum, „svo að það gæti enzt, þangað til
skip kæmi frá Danmörku með nýjar birgðir, en það
gat nú átt langt í Iand, eins og á stóð.“ 24
Skipasiglingar til landsins voru ekki úr sögunni
þrátt fyrir hafnbannið og að „[hjerjans Dísir
[hrelldu] vor Norðurlönd“, líkt og Magnús Stephen-
sen komst að orðum í hugvekju sinni til íslendinga.25
En líkt og sjá má á mynd 1 varð verulegur samdráttur
á siglingum kaupskipa til íslands á næstu árum.
41